خزر در انتظار تصویب لایحه نجات در مجلس

الهام مصدقی‌راد- خبر‌نگار

لایحه «پروتکل ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی الحاقی به کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی دریای خزر»‌ دوشنبه توسط رئیس‌جمهور به مجلس ارسال شد تا نمایندگان آن را مورد بررسی و تصویب قرار دهند. این پروتکل که به‌عنوان پیش شرط لازم و مهم برای کنوانسیون محیط‌زیستی دریای خزر شناخته می‌شود، طی ماه‌های گذشته قرار بود برای انجام مراحل قانونی به بهارستان ارسال شود، اما عیسی کلانتری، ‌رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست از ارسال آن خودداری کرد. منتقدان عقیده داشتند تلاش کلانتری برای انتقال آب خزر به فلات مرکزی ‌از دلایل نگهداشتن این لایحه و جلوگیری از رساندن آن به‌دست نمایندگان مجلس است. با این حال هم‌اکنون این لایحه به مجلس رفته و درصورت تصویب، پروتکل را به‌عنوان بازویی قدرتمند در اجرای کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریایی دریای خزر، مورد حمایت قرار داده و وجهه شفافی از تلاش ایران برای نجات خزر در میان دیگر کشورهای عضو به نمایش می‌گذارد.
ایران، ‌آذربایجان، روسیه، ‌قزاقستان و ترکمنستان 5کشور حوزه دریای خزر هستند که چند سال قبل در جریان نهایی کردن کنوانسیون محیط‌زیست دریای خزر تصمیم مشترکی برای حفاظت بیشتر ازاین دریای بسته و شکننده اتخاذ کردند. آنچه بیش از همه ایران را در این میان نگران می‌‌کرد، فرهنگ و تاریخ مشترک کشورهای تازه استقلال یافته عضو بود که می‌توانست با ایجاد وحدت، موجب آغاز انواع فعالیت‌ها برای ثبات اقتصادی بیشتر این کشورها شود. فعالیت‌هایی همچون توسعه بی‌رویه و ناپایدار، بهره‌برداری از منابع طبیعی و خاویاری و... که هرکدام اثرات سنگین زیست‌محیطی بر دریای خزر باقی خواهد گذاشت؛‌ اقدامات هر کشور نیازمند توجه و رصد 4کشور دیگر بود تا شرایط شکننده دریای خزر، بحرانی‌تر نشود. آب‌های شمالی دریای خزر که در ساحل 4کشور روسیه، ‌آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان قرار دارد دچار آلودگی‌های نفتی و ساحل جنوبی که در ایران واقع شده دارای آلودگی‌های ناشی از ورود فاضلاب و فعالیت‌های کشاورزی است.کارشناسان معتقدند؛ آلودگی‌های ایجاد شده در دریای خزر، اکوسیستم این دریاچه را با تهدید مواجه کرده و از آنجا که خزر دریاچه و بسته است، ‌امکان خود پالایی در آن ضعیف بوده و آلودگی‌های زیست‌محیطی با شدت بیشتری بر اکوسیستم تأثیر خواهند گذاشت.

کلانتری ترسید، پروتکل را به مجلس نداد
امضا و نهایی شدن پروتکل خزر که امکان کنترل بر فعالیت‌های 4کشور دیگر را فراهم می‌کند تا سال2017 به طول انجامید، ‌زمانی که بحث کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به میان آمد، ‌پیشنهادی قابل توجه و ارزشمند از سوی ایران تا بتواند فعالیت زیر و روی بستر خزر را مورد نظر و کنترل قرار دهد ارائه شد. به همین دلیل وزارتخانه‌های امورخارجه کشورهای عضو برای رفع نگرانی‌ها در مورد خطوط لوله انتقال نفت از دریای خزر، ‌این پروتکل را به‌عنوان پیش‌شرط امضا کنوانسیون رژیم حقوقی قراردادند. حرکتی که به گفته پروین فرشچی، معاون وقت محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست حرکتی بسیار مؤثر قلمداد شد. این پروتکل در جولای2018 مورد امضا 5کشور قرار گرفت اما آنگونه که فرشچی به همشهری می‌گوید: «عیسی کلانتری، ‌رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست 6‌ماه بعد به جای آنکه آن‌را برای تصویب به مجلس بفرستد، ‌با آن مخالفت کرد.»
معاون سابق رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: «عیسی کلانتری نگران بود که تصویب این لایحه در مجلس، بر انتقال آب خزر به کویر مرکزی تأثیر گذاشته و کشورهای عضو مانع این اقدام شوند.»
پروتکل‌ها پشتوانه اجرایی 100درصدی نداشته و به رویکرد کشورها برای همکاری بستگی دارد و کشوری نمی‌تواند مانع از انجام اقداماتی به‌خصوص در سواحل کشور دیگری شود اما به گفته فرشچی، ‌اقدامات مغایر با حفظ محیط‌زیست دریای خزر به‌طور حتم و براساس کنوانسیون با واکنش‌های مخالف از سوی 4کشور عضو مواجه خواهد شد و آن کشورها تلاش خواهند کرد کشور پنجم را از انجام چنین اقداماتی منصرف کنند. معاون سابق محیط‌زیست تأکید می‌کند: «کنوانسیون حفاظت دریایی دریای خزر در واقع ابزاری قانونی است و آنها را پاسخگو خواهد کرد.»

نمایندگان لایحه را تصویب کنند
باتوجه به شرایط حاکم بر پروتکل‌ها، این سؤال مطرح است که اگر برخی نمایندگان مجلس که پیش ازاین موافق انتقال آب خزر به کویر مرکزی بودند، همانند رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ‌با تصویب این لایحه مخالف باشند چه اتفاقی خواهد افتاد و در مقابل واکنش 4کشور عضو به این موضوع چه خواهد بود؟ پروین فرشچی به فعالیت نفتی و آلودگی دریایی دیگر کشورها اشاره می‌کند و در این خصوص به همشهری می‌گوید: «اگر مجلس با این لایحه موافقت نکند این سؤال ایجاد خواهد شد که چرا مجلس ایران با این پروتکل موافقت نکرده است؟ کشوری که فعالیت نفتی در آبهای دریای خزر ندارد و آلودگی‌هایش کشاورزی و فاضلاب است از چه چیزی می‌ترسد؟» آنچه بر تصمیم نمایندگان مجلس تأثیر گذاشته و سرنوشت این پروتکل محیط‌زیستی را تعیین می‌کند، اطلاعاتی است که درخصوص اهمیت این پروتکل به نمایندگان ملت داده می‌شود. معاون سابق حفاظت دریایی سازمان محیط‌زیست می‌گوید:‌ «‌اگر نمایندگان مجلس، ‌انتقال آب خزر به کویر مرکزی را اقدامی مناسب بدانند، ‌لایحه پروتکل الحاقی را تصویب نخواهند کرد. اما اگر نگران فعالیت کشورهای دیگر حاشیه خزر بر محیط‌زیست دریای خزر باشند و برای حفاظت از دریای خزر، حفظ ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، ژئوپلتیکی و این دریا اهمیت قائل باشند، لایحه دولت را به تصویب می‌رسانند.»