حال خوش هامون و پریشان

زهرا رفیعی- خبرنگار

 در روزهای پیش‌رو در نیمه غربی کشور قرار است باران‌های سیل‌آسا پهنه وسیعی را فراگیرد. خاطره سیل بهار امسال برای خیلی از ایرانی‌ها خوشایند نیست، اما بارش‌های ابتدای سال که پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی بر تکرار آن تأکید دارد حال اکثر تالاب‌های ایران را خوب کرده است؛ آن‌هم در شرایطی که تامین حقابه‌ها یکی از اصلی‌ترین چالش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست با وزارت نیرو به‌عنوان متولی و تامین‌کننده آب شرب در کشور است. قانون حفظ و احیای تالاب‌ها تکلیف متولیان هر بخش را مشخص کرده، اما پیچیدگی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مانع از تحقق اهداف کلان در برنامه‌های بالادستی شده است.

حال خوش هامون
بارندگی‌های خوب اخیر در ارتفاعات حوزه آبریز تالاب هامون به‌ویژه در کوهستان‌های افغانستان، باعث شد تالاب هامون در سیستان و بلوچستان نیز از مرزهای شمالی تغذیه شود. امسال آنچه سازمان حفاظت محیط‌زیست برای مدیریت این آب انجام داده، حول محور کنترل گردوغبار بوده است. وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با همشهری توضیح داد که اگر اعتبارات ستاد ملی گردوغبار هم نصیب تالاب شود می‌توان اقدامات بیشتر و بهتری انجام داد.
در جنوب کوه خواجه و هامون هیرمند، کانون عظیم گردوغبار وجود دارد و برچیدن دایک‌هایی که پیش از این برای کنترل آن حداقل آبی که از این قسمت وارد تالاب می‌شد، باعث ورود آب به این تالاب شده است. طبق مطالعات دانشگاه زابل، اولویت کنترل کانون گردوغبار در زابل، رسیدن آب به بخش هامون صابوری است. به گفته وحید پورمردان عمده این کانون‌ها زیر آب است. از آنجایی که موانع رسیدن آب برداشته شده است، هرچقدر از فراخ رود و شمال سیستان آب وارد هامون شود، سیستان و بلوچستان روزهای بدون گردوغبار بیشتری را تجربه خواهد کرد. موانع هامون برای رسیدن به روزهای اوج خود، همان است که سایر تالاب‌ها در کشور با آن دست‌به‌گریبان‌اند. امسال دایک‌هایی که برای جالیزکاری به‌صورت غیرقانونی در مسیر تالاب گذاشته شده بود برداشته شد؛ به‌طوری که پوشش گیاهی و طبیعت منطقه فرصت احیا یافت. به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان، نگهداشت آب در مسیر به معنی کمک به مردم منطقه نیست. تنش آبی و ازدست‌رفتن پوشش گیاهی و شوری آب و خاک نتیجه دستکاری در طبیعت منطقه بوده است. البته نباید جلوگیری از چریدن شترها و همراهی مرزبانی برای بازکردن مسیر طبیعی آب را نادیده گرفت.
امسال حقابه تالاب هامون از منبع چاه نیمه‌ها در زمانی تامین می‌شود که کمترین نیاز آبی در بخش کشاورزی وجود دارد. هرساله در تنش‌های مدیریتی حاکم بر مسئله آب، حقابه زمانی رها‌سازی‌ می‌شد که باز سهم تالاب به کمترین میزان خود برسد اما امسال به گفته وحید پورمردان 60میلیون مترمکعب آبی که سازمان با وزارت نیرو بر سر آن به توافق رسیده است، از 25بهمن به سمت هامون سرازیر شده است. این رقم توافقی است و حجم تالاب 11 تا 13میلیارد مترمکعب است و بخشی از آن باید از سوی افغانستان تامین شود. دیپلماسی آب می‌تواند افغانستان را به برق ارزان از مسیر امن برساند و هامون ایران را با نتایج خوبی که در پی دارد، پرآب کند.
تالاب هامون در خشکسالی‌های 15سال اخیر که بخشی از آن به‌دلیل تغییر اقلیم است، شکل حقیقی خود را از دست داده و به یک تالاب فصلی و البته کانون ریزگرد تبدیل شده است. جازموریان نیز که 49درصد آن در سیستان و بلوچستان و مابقی در استان کرمان است و دچار خشکسالی‌های چندده‌ساله بود، آبگیری شده است. به گفته وحید پورمردان امسال 21.7میلیارد مترمکعب آب وارد جازموریان شده است. خشکسالی‌های شدید و احداث سد روی «هلیل‌رود» جان این تالاب را گرفته است که با سیل ماه‌های اخیر بخش‌هایی از آن احیا شد.

خبرهای خوش از تالاب‌ها
تالاب‌ها در ایران براساس حساسیت‌های اکولوژیکی به 3دسته کلی  تالاب‌های فلات مرکزی، ساحلی و کوهستانی تقسیم می‌شوند. به‌جز گاوخونی و بخش‌هایی از تالاب بختگان، بقیه تالاب‌ها امسال اوضاع خوبی داشته‌اند. به گفته مسعود باقرزاده کریمی مدیرکل اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست، حال تالاب‌های کشور خوب است؛ حتی تالاب جازموریان که بیش از 20سال خشک شده بود دوباره احیا شد. او در گفت‌وگو با همشهری درباره تالاب‌های فلات مرکزی گفت: فلات مرکزی همیشه به‌علت کمبود بارش و تبخیر زیاد مشکل خشکیدگی و کمبود آب داشته و دارد، اما امسال به‌دلیل باران‌های خوب و حقابه‌ای که توانستیم از وزارت نیرو برای بختگان بگیریم اوضاع مناسبی دارد. تالاب‌های استان فارس مثل مهارلو، هیرم و کافتر همه پرآب شده است. پریشان که به‌دلیل پایین رفتن سطح آب‌های زیر زمین به‌کلی خشک شده بود و امیدی برای احیا نداشت، در حال آبگیری است. امیدواریم بارندگی‌های روزهای آینده این تالاب را نجات دهد. در تالاب‌های ساحلی مشکل اصلی مربوط به آلودگی‌های شهری، روستایی و صنعتی است.  
مسعود باقرزاده کریمی درباره وضعیت تالاب‌های ساحلی گفت: برای تالاب‌های شمال کشور که آلاینده‌های شهری و کشاورزی معضل اصلی‌شان است 2قرارداد منعقد شده است. یکی برای تالاب انزلی به‌صورت مجزا به‌دلیل اهمیت بالایی که دارد و دیگری برای 5تالاب شمالی کنوانسیون رامسر (امیرکلایه، بوجاق کیاشهر، فریدونکنار، میانکاله و گمیشان). این قراردادها برای تعیین منشأ آلودگی تالاب‌ها در اعتبارات سال99-98 درنظر نظر گرفته شده است. برخی از مناطق حساس جنوب عنوان تالابی ندارند ولی کارکردهای بالای اکولوژیک دارند. با توجه به سیاست‌های توسعه‌ای دولت به‌ویژه در منطقه مکران به‌خصوص در زمینه آب‌شیرین‌کن‌ها، به‌دنبال این هستیم که تخریبی در این زمینه ایجاد نشود و توسعه به‌درستی صورت گیرد. تالاب‌های کوهستانی کشور عمدتا گرفتار دخالت انسان با زهکشی هستند. مدیرکل اکوسیستم‌های تالابی گفت: در دومین جلسه ستاد احیای تالاب‌ها قرار شد گزارشی درباره آنها تهیه و زمینه‌های احیایشان فراهم شود. تالاب‌های صالحیه قزوین، شور گلپایگان اصفهان، بلمک و بیشه‌دالان لرستان و کم‌جان فارس از این دست  هستند.

حال بد بی‌نصیبان از باران
تالاب‌های گاوخونی و بختگان آنچنان‌که طبیعت به‌دنبال احیای داشته‌هایش بود، امسال احیا نشدند. فقط 20درصد از گاوخونی و 60درصد بختگان احیا شده و دلیل آن پیچیدگی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.  به گفته مسعود باقرزاده کریمی احیای گاوخونی کار این دولت و آن دولت نیست. نظام در مورد حوضه آبریز زاینده‌رود باید تصمیمات جدی بگیرد. یک‌ششم اقتصاد کشور، بیش از 4میلیون جمعیت، صنایع آب بر، توسعه توریسم و کشاورزی، همه در یک‌جا جمع شده و هرکدام نیاز به آبی دارد که از طبیعت دریغ می‌شود.