ایران؛ گرم‌تر و خشک‌تر می‌شود

نیما فریدمجتهدی - دکتری آب‌وهواشناسی
سمانه نگاه- دکتری هواشناسی

شرایط آب و هوایی مناطق کوهستانی ایران در قرن 21 که اکنون در ابتدای آن قرار داریم در یک سده حاضر چگونه خواهد بود؟ این گزارش پاسخی آشکار به وضعیت آب و هوایی مناطق کوهستانی ایران است که براساس اطلاعات مندرج در «گزارش آشکارسازی و ارزیابی اثرهای تغییر آب‌وهوا و چشم‌انداز آن در ایران طی قرن بیست‌ویکم» نگارش‌شده‌ است. گزارش حاضر ماحصل پژوهشی گسترده توسط پژوهشکدۀ اقلیم‌شناسی سازمان هواشناسی کشور است و در آن سعی شده است شرایط آب‌وهوایی مناطق کوهستانی ایران در قرن حاضر بررسی شود.
یکی‌از رویه‌های مهم در زمینۀ تغییر آب‌وهوا در جهان‌،  علاوه بر اثبات شرایط موجود مثل گرم‌شدن یا سرد شدن که بر مبنای داده و اطلاعات گذشته انجام می‌پذیرد،  روندیابی رفتار جو در آینده است؛ یعنی پیش‌بینی شرایط آب‌وهوایی آینده بر مبنای مدل‌های آماری-آب‌وهوایی موجود. هرچند به‌دلیل ذات سیال‌گونه جو،  هرگونه پیش‌بینی در این زمینه همراه با تردیدها وعدم‌قطعیت همراه است،  ولی روند افسارگسیخته افزایش دی‌اکسید‌کربن که مرزها و رکوردهای جدیدی را هر از چندگاهی به جای گذاشته،  نشان از ادامه روند گرمایش جهانی و رویه دگرگون‌ شدن و تغییر آب‌وهوایی دارد. چنین مطالعاتی در زمینه شرایط آب‌وهوایی آینده که ما با آن مواجه خواهیم شد،  کمک مؤثری در شناخت از شرایط محیطی پیش‌رو دارد. بنابراین فرصت بازنگری در برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت و همچنین شناورگذاشتن برنامه‌های توسعه و آمایش سرزمین و درنتیجه امکان اصلاح آن با واقعیت‌های موجود پیش‌رو وجود دارد.

ایران قرن 21؛ گروگان تغییرات آب‌وهوایی کوهستان‌ها
ایران کشوری کوهستانی است. کوهستانی بودن آن در آمار و ارقام خصوصیات توپوگرافی آن،  به خوبی مشخص است. 69 درصد مساحت ایران در ارتفاعی بیش از هزارمتر قرار گرفته‌است. هرچند ارتفاع (فلات بودن)به تنهایی،  مبین کوهستانی بودن نیست، اما نکته حائز اهمیت آن است که بخش‌های قابل توجه‌ای از مساحت فلات ایران دارای شیب بالای 30 درصد است. همچنین وجود 2رشته‌کوه عظیم البرز و زاگرس در امتداد مداری و نصف‌النهاری و تعداد زیادی قله‌های مرتفع در فلات مرکزی ایران، شرایط کوهستانی بودن آن را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.
بوم‌سازگان کوهستانی ایران نه تنها با ویژگی‌های خود به‌عنوان یک واحد زیستی مهم در تأمین حیات جانداران و بشر در این مناطق نقش مهمی دارد،  بلکه کوهستان‌های ایران، شرایط دیگر بوم‌سازگان‌های طبیعی را تحت‌تأثیر خود قرار داده‌ است.  بخش بزرگی از سامانه‌های محیط‌زیستی ایران ازجمله تالاب‌های موجود در داخل یا حاشیۀ فلات ایران، رودهای جاری در کرانه‌های این فلات، جنگل‌های زاگرس و البرز و دیگر سامانه‌ها...حیات خود را مدیون کوه‌ها هستند. زندگی مردم و شکل‌گیری تمدن در این سرزمین،  مدیون تعدیل شرایط نامساعد آب‌وهوایی ‌ناشی از وجود کوهستان در فلات ایران است. تعدیل شرایط دمایی و تامین آب،  توسط انباشت‌ برف، نمونه بارزی از این سازوکار است. هیچ سکونتگاه انسانی در دل این فلات تفتیده را نمی‌توان بدون تکیه بر واحد توپوگرافیک کوهستان شناسایی کرد. تمامی شهرهای مهم ایران، وابسته به‌وجود کوهستان و در کرانۀ کوهی سترگ شکل گرفته‌اند، از «جوپار» کرمان و «شیرکوه» یزد گرفته تا «توچال» در تهران.
تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند اثر متقابل میان جو و کوهستان را به اشکال گوناگون دگرگون کند. هرگونه تنش و چالش در حوزه تامین آب که یکی‌از مهم‌ترین کالا و خدماتی است که توسط کوهستان به مردم‌ در این سرزمین ارائه می‌شود، ‌یکی‌ازمهم‌ترین اثرهای دگرگونی در شرایط آب‌وهوایی کوهستان است. هریک از مواردی که ناشی‌از اثر تغییر آب‌وهوا بر چرخۀ آب‌شناختی است،  شامل افزایش نرخ تبخیر، افزایش سهم بیشتر بارش مایع نسبت به بارش جامد، پتانسیل تغییر در میزان بارش، پتانسیل تغییر در بارش فصلی، فراوانی دوره‌های خشکسالی و سیل، کاهش حجم و وسعت برف و یخ،  تاثیر بر ویژگی‌های فصلی و حجم آبدهی رودخانه‌ها،  افزایش مرز برف و...می‌تواند منجر به تغییر ژرف در شرایط زیستی مردم مناطق کوهستانی و حاشیه آن، در فلات ایران شود.

4 سناریو برای شرایط آب و هوایی کوهستان‌های ایران
چشم‌انداز تغییرات دما و بارش در دنیا طی دهه‌های آینده، تحت تأثیر 4سناریویی که توسط هیأت بین‌الدول تغییرات آب‌وهوا ارائه می‌شود. هیأت بین‌الدول تغییرهای آب‌وهوا به‌طور مشترک بین سازمان هواشناسی جهانی و برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال 1988 تأسیس و مسئولیت علمی بررسی تغییر آب‌وهوا را به‌ عهده دارد. سناریوهای مطرح شده بر مبنای میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌ویژه دی‌اکسید‌کربن، از خوشبینانه‌ترین تا بدبینانه‌ترین شرایط برای افزایش گسیل گازهای گلخانه‌ای است.
چشم‌انداز تغییرهای دهه‌ای آب‌و‌هوای کشور با ‌استفاده ‌از سناریوهای گزارش پنجم هیأت بین‌الدولی تغییر آب‌وهوا و به کمک برونداد مدل‌های سری‌CMIP5 برای بازه‌های 20ساله از 2021 تا 2100 نسبت به دوره پایه 2005-1986 شبیه‌سازی شده است. طبق سناریو انتشار متوسط (RCP4.5) در دهه‌های آتی میزان بارش در مناطق کوهستانی ایران، به‌ویژه زاگرس‌ شمالی و میانی، مناطق کوهستانی آذربایجان، توده‌ها و رشته‌کوه‌های ایران مرکزی، مناطق کوهستانی شرقی و جنوب ‌شرقی ایران، شاهد کاهش 10 الی 20درصدی بارش هستیم. در دهه 2070 میلادی، شاهد گسترش کاهش بارش به بیشتر مناطق کوهستانی ایران از شمال به جنوب خواهیم بود. بخش‌های کوچکی از البرز غربی در این بین کمتر تحت تأثیر این تغییرات قرار می‌گیرند.
در دهه90 قرن بیست‌ویکم، همچنان شرایط کاهش بارش در مناطق کوهستانی کشور حاکم خواهد بود. در این بین شرایط رشته کوه‌های البرز، مطابق چشم‌انداز موجود از لحاظ میزان بارش دریافتی در شرایط نرمال قرار دارد. با این حال شاهد گستره کاهش 10 الی 20درصدی بارش در کوه‌های ایران‌زمین، به‌ویژه رشته‌کوه زاگرس به‌ عنوان کانون تأمین آب بخش بزرگی از مناطق داخلی ایران و جلگه خوزستان هستیم. با ذکر این نکته که تأثیر کاهش بارش بر توده‌های کوهستانی داخلی ایران چون کرکس، مجموعه جوپار- هزار، شیرکوه و تفتان به‌عنوان برج‌های تأمین آب مردم پایین‌دست، مخرب‌تر و با اندکی اغماض، ویرانگر است.
مطابق بدترین سناریو موجود(RCP8.5)، شرایط آب‌وهوایی مناطق کوهستانی ایران، مساعد و امیدوارکننده نیست. به غیر از دهه 30میلادی که زمان زیادی تا رسیدن آن نمانده، مناطق کوهستانی آذربایجان، نیمه شمالی زاگرس، البرز شرقی، مناطق کوهستانی یزد، کرمان و نیمه شمالی سیستان ‌و بلوچستان، توده های کوهستانی واقع شده در حاشیه و داخل دشت‌کویر، رشته‌کوه‌های شمالی‌شرقی مانند «هزار مسجد»، «کپه‌داغ»، «بینالود»، شرق کشور، ‌همگی شرایط کاهش 10 الی 20درصدی بارش را تجربه خواهند کرد.
در دهه 50 سده 21، پهنه‌های متأثر از روند گرم شدن، افزایش می‌یابد. به غیر از نیمه جنوبی و میانی رشته‌کوه زاگرس و رشته‌کوه البرز، در تمامی پهنه کوهساران ایران‌زمین، شاهد کاهش 10 الی 20درصدی بارش هستیم. وضعیت در دهه 70 قرن جاری، بغرنج‌تر خواهد بود. به غیر از بخش کوچکی از رشته‌کوه‌های زاگرس، در نیمه جنوبی، بقیه مناطق کوهستانی ایران، شاهد کاهش بارش 10 الی 20درصدی خواهند بود. این شرایط در دهه آخر نیز مشاهده می‌شود.
دیگر مولفه مهم در شرایط آب‌وهوایی و زیستی بوم‌سازگان کوهستانی، دماست. میانگین دمای کشور با به‌کارگیری کلیه مدل‌ها-سناریوها- شرایط مرزی برای 4 دوره 20 ساله محاسبه شد. مطابق سناریوی خوشبینانه دما در دهه2030 ، یک تا 1/5 درجه در تمامی مناطق کوهستانی ایران افزایش می‌یابد. در دهه 2050، روند افزایش دما تشدید شده و به 1/5 الی 2درجه سلسیوس می‌رسد. روند گرمایش همچنان ادامه پیدا کرده و در دهه سوم، (2070)، به 2 الی 3درجه می‌رسد. همین روند با چنین مقادیری همچنان در دهه آخر سده، ادامه خواهد داشت. در سناریوی بد (RCP8.5) در مجموع، تمامی دهه‌های پیش‌رو، روند گرمایشی را طی می‌کنند. این گرمایش در دهه ابتدایی یک الی 1/5 درجه سلسیوس است. در دهه دوم، میزان گرمایش به 2 الی 3 درجه می‌رسد. در دهه 2050، روند گرمایش به شکل قابل توجه‌ای افزایش می‌یابد. رشته‌ کوه‌های زاگرس در میان تمامی مناطق کوهستانی ایران، گرمایش شدیدی را تجربه خواهند کرد. میزان گرمایش آن، 4‌الی 5 درجه سلسیوس است. روند گرمایش در سایر مناطق کوهستانی ایران 3‌الی 4درجه سلسیوس است. گرمایشی قابل توجه و خطرناک در دهه آخر سده 21 رخ خواهد داد. مناطق عمده کوهستانی ایران به جز رشته‌کوه البرز، 7 الی 9درجه گرمایش را تجربه خواهند کرد. در این میان، گرمایش رشته ‌کوه البرز‌ بین 5 الی 7درجه سلسیوس است.

ایران در انتظار سناریوهای بد آب و هوایی
آنچه مسلم است مطابق چشم‌انداز سناریوهای خوش‌بینانه و بدبینانه‌، مناطق کوهستانی ایران، به‌ویژه در مناطقی چون رشته‌کوه‌های زاگرس، قله‌ها و توده‌های کوهستانی ایران مرکزی، کاهش بارش را تجربه خواهند کرد. میزان این کاهش درمجموع و به‌طور میانگین 10 تا 20درصد خواهد بود. این سناریوها، حداقل برای دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز شرایط نرمال را نشان می‌دهد. با توجه به وابستگی بالای تامین منابع آب داخلی، به‌ویژه منابع آب زیرزمینی در فلات مرکزی به توده‌های کوهستانی و رودخانه‌های مهم ایران در زاگرس به منابع آب این مناطق کوهستانی، تأثیر این کاهش، قابل توجه خواهد بود. این مسئله تمامی جنبه‌های زندگی بشر، از‌جمله کشاورزی، تامین آب، تامین انرژی را متاثر می‌کند. لازم به ذکر است مطابق مطالعه فائو، ایران در مناطق با درصد بالای وابستگی به منابع آب کوهستانی قرار گرفته است که این خود نشان از اهمیت و تأثیر بیش از پیش کاهش بارش مناطق کوهستانی بر مردم است. اگر میزان کاهش بارش را با اغماض، کم بدانیم، میزان افزایش دما در مناطق کوهستانی ایران، بسیار قابل توجه و تأثیرگذار است. نکته قابل تامل، تأثیر گرمایش بر شرایط آب‌وهوایی و محیطی مناطق کوهستانی است. افزایش نسبت بارش باران به برف، کاهش حجم و سطح برف، افزایش ارتفاع برف مرز، تغییر رژیم بارش به سمت انتهای فصل بارش و...، این شرایط تغییر الگو و تاریخ کشت برخی محصولات را ایجاب می‌کند. کاهش بارش برف موجب عدم‌تامین نیاز آبی سدها و نیروگاه‌های برقابی و مزارع جلگه‌ای پایین‌دست به‌ویژه در رشته‌کوه زاگرس شده و به‌دلیل خشک شدن تالاب‌ها و به‌طور کلی کاهش رطوبت سطحی، مقدار وقوع گردوخاک در این مناطق افزایش می‌یابد. با‌ توجه ‌به روند موجود درافزایش افسار گسیخته میزان دی‌اکسید‌کربن جو، احتمال وقوع سناریوهای بدبینانه برای شرایط آب‌وهوایی مناطق کوهستانی ایران، دور از انتظار نیست. وابستگی منابع آب ایران به مناطق کوهستانی به‌مراتب فراتر از مناطق آلپی است و جالب توجه اینکه، میزان گرمایش درمناطق خشک و نیمه‌خشک درجهان، بیشتر است. آنچه مسلم است، ایران نیازمند پایش دقیق تغییرات محیطی پیرامون خود است. چون هرگونه تنش و اختلال در مناطق کوهستانی چه از دیدگاه کلان (تغییر آب‌وهوا) و مقیاس منطقه‌ای و خرد (تخریب و فرسایش خاک) به شکل قابل‌توجهی تاب‌آوری کشور را نسبت به شرایط پیش‌رو کاهش می‌دهد.