درس‌های سیل برای چند مسئول دولتی

منصور قطبی‌سرابی -کارشناس ارشد کشاورزی با گرایش مهندسی آب و خاک

70 سال قبل از احداث سدهای بزرگ و غول‌پیکر روی 5رودخانه مهم استان خوزستان، کرخه، دز، کارون، مارون و هندیجان 3 عامل مهم مانع طغیان این رودخانه‌ها می‌شد؛ وجود جنگل‌ها و پوشش گیاهی بکر و دست‌نخورده در حوضه‌های آبریز بالادست، وجود رودخانه‌های عمیق و عدم‌تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها از سوی عده‌ای سودجو.
این نوشتار حاوی درس‌هایی برای مسئولان حوزه آب در وزارت نیرو، جهادکشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان برنامه و بودجه از سیل‌های بهار سال 1398است.
با وجود سدهای بزرگ فعلی اصلاح بستر و حاشیه رودخانه‌ها (مهندسی رودخانه‌ها) تنها راه جلوگیری موقت از طغیان این رودخانه‌هاست. اجرای طرح‌های آبخیزداری توأم با اصلاح رودخانه‌ها به تنهایی قادر به کنترل سیلاب‌های استثنایی رودخانه‌هاست؛ درحالی‌که سدهای بزرگ بدون اجرایی شدن چنین طرح‌هایی احداث شده‌‌اند و قادر به کنترل سیلاب‌های استثنایی آنچنان که در بهار امسال رخ داد، نیستند. این سد‌ها حقابه‌ زیست‌محیطی رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها را پرداخت نمی‌کنند.
انتقال آب‌های بین‌حوضه‌ای نیز مغایر با اصول و مبانی مدیریت به هم پیوسته منابع آب در حوضه‌های آبریز رودخانه‌های کشور است. غفلت 70ساله در احداث سد‌ها و اجرای همزمان پروژه‌های مهندسی رودخانه‌ها، حفاظت از جنگل‌ها و مراتع بالادست و اجرای طرح‌های آبخیزداری فرصت استثنایی سیل را از بین می‌برد؛ چراکه درصورت انجام چنین پروژه‌هایی موهبات زیر به‌دست می‌آمد:
ذخیره منابع سیلابی در آبخوان‌های 23استان سیل‌زده به میزان 25میلیارد مترمکعب و به ارزش 2500تریلیون تومان (در مقایسه با هزینه‌های شیرین‌سازی و انتقال منابع آب دریای عمان به فلات مرکزی)، پر و نیمه‌پر کردن سدها، تالاب‌ها و دریاچه‌های واقع در 23استان سیل‌زده با سیلاب‌های فاقد گل‌ولای به میزان 24میلیارد مترمکعب و به ارزش 144تریلیون تومان (در مقایسه با هزینه‌های ذخیره آب، در مخازن سدها)، جلوگیری از پر شدن گل و لای (خاک‌های زراعی) در مخازن سدها، تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور به میزان 500میلیون تن و به ارزش 196میلیارد تومان، تهیه آب آبیاری، کشاورزی و پخش سیلاب به میزان 12میلیارد مترمکعب و به ارزش 180میلیارد تومان به جای سیلاب‌های گل‌آلود.
اجرای طرح‌های آبخیزداری، علاوه بر تغذیه مخازن آب‌های زیرزمینی و تامین منابع آب دائمی در جلوگیری از تخریب ساختمان خاک‌های کشور به میزان 2میلیارد تن در سال نقش ایفا می‌کند و از قدرت تخریب سیلاب می‌کاهد. با اجرای این طرح‌ها حدود 30درصد از منابع آب باران به سفره آب‌های زیرزمینی کشور نفوذ می‌کند. در این شرایط با مصرف بهینه، منابع آب کشور قابلیت افزایش تا بیش از دوبرابر را خواهد داشت. درصورت عدم‌اجرای طرح‌های آبخیزداری همه‌ساله 2میلیارد تن رسوب در مخازن سدها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها جمع می‌شود و از عمر طبیعی آنها می‌کاهد.
سدهای غول‌پیکر مانع شست‌وشوی دائمی رسوبات بستر رودخانه‌ها با سیلاب‌های فصلی می‌شوند. در نتیجه بستر رودخانه‌های پایین‌دست سدها دائما با رسوبات ناشی از فاضلاب‌های شهری، صنعتی، بیمارستانی و کشاورزی پر و مسدود می‌شود. وزارت نیرو از وظیفه ذاتی خود که لایروبی رودخانه‌هاست، سر باز می‌زند. لایروبی دائمی رودخانه‌ها به هزینه‌ احداث سدها اضافه می‌کند، ولی در محاسبه توجیه اقتصادی سدها لحاظ نمی‌شود. از سوی دیگر حاشیه رودخانه‌ها دائما از طرف زمین‌خواران مورد تعرض قرار می‌گیرد که برخورد با این افراد نیز جزو وظایف وزارت نیروست.
حقابه رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور 11میلیارد مترمکعب در سال است و تا‌کنون این امر مورد توجه طراحان سدها قرار نگرفته است. احداث سدهای مذکور موجبات خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌های پایین‌دست و زهدار شدن و تخریب منابع خاک را فراهم آورده است و وزارت نیرو قادر به ایجاد تعادل در سطح آب‌های زیرزمینی در این اراضی نیست؛ زهاب‌های آلوده طرح‌های نیشکر استان خوزستان یکی از این نمونه‌هاست.
انتقال آب‌های بین‌حوضه‌ای نیز مغایر با اصول و مبانی مدیریت به هم پیوسته است؛ این در حالی است که برای جبران کمبود منابع آب در کشور علاوه بر اجرای طرح‌های آبخیزداری و اصلاح رودخانه‌ها باید در سراسر کشور با افزایش راندمان آب در بخش کشاورزی به تغییر الگوی کشت مبادرت کرد. همچنین باید در کلانشهر‌ها با اجرای مصوبه مجلس در سال1395، آب شرب از آب بهداشتی جدا شود. با انجام اقدامات فوق، منابع آب تجدید‌پذیر قابلیت افزایش تا دوبرابر (از 130میلیارد به 260میلیارد مترمکعب) در سال را دارد. درحالی‌که احداث بیش از 600سد کوچک و بزرگ طی 70سال تا‌کنون توانسته‌ فقط 50میلیارد مترمکعب از منابع آب‌های سطحی کشور را در خود ذخیره کند.