کرونا، پالونیا و تجربه‌های تلخ

حسین آخانی- استاد زیست‌شناسی دانشگاه تهران

ویروس کرونا در حال گسترش است. وحشت همه جای دنیا را گرفته است. ویروسی که برای دیدنش باید قوی‌ترین میکروسکوپ الکترونی را به‌کار انداخت، موجودی که اگر در بدن موجود دیگر نباشد زنده نیست، حالا توانسته دنیا را به هم بریزد. براساس آخرین تحقیقاتی که در 29ژاویه 2020 در مجله لانست منتشر شده است، این ویروس از خفاش به بدن انسان وارد شده است. مقایسه توالی‌های ماده وراثتی کروناویروس نشان از قرابت بسیار بالای آن با نوعی خفاش دارد. کرونا از همان خویشاوندان ویروس سارس است که در سال 2003 باعث مرگ 774 انسان شد.
قبلا نیز تجربه‌های تلخ زیادی از باکتری‌ها و ویروس‌ها و بیماری‌هایی وجود داشت که از حیوانات به انسان منتقل شده‌اند. چه طاعون که در قرن چهاردهم میلادی حدود یکصد میلیون جمعیت انسانی را کشت و چه ایدز که از شامپانزه به انسان وارد شد و هنوز هم نامش لرزه به بدن انسان می‌اندازد.
انسان در تاریخ زیست خود، همیشه با حیوانات در تماس بوده و بعد از این هم این تماس ادامه خواهد داشت. از زمانی که انسان به ابزار دست پیدا کرد به جان دیگر موجودات افتاد. ما انسان‌هایی که خود را غیروحشی می‌دانیم نه‌تنها زیستگاه و سهم غذای بسیاری از حیوانات را گرفته و نابود کرده‌ایم، بلکه آنها را به طرز بی‌رحمانه‌ای چه برای غذا چه برای تفریح و چه برای تصاحب محل زندگی‌شان می‌کشیم. حتی حیوان‌دوست‌های امروزی که به حیوانات خانگی مهر و محبت می‌کنند و آنها را در چهاردیواری خانه خود حبس می‌کنند، به نوعی در حیوان‌آزاری و بهره‌کشی و اسارت حیوانات نقش دارند.
با همه امکانات فنی و علمی که انسان به آنها مجهز است، همیشه نمی‌تواند بر طبیعت مسلط باشد، کرونا واکنش سریع و افزایش گرمای کره زمین، واکنش تدریجی طبیعت به دخالت‌ها و بهره‌کشی‌ انسان‌هاست. طبیعت سازوکارهای پیچیده و نظام‌مندی دارد که روابط بسیار پیچیده آن در اثر بر هم کنش میلیاردها موجود، حدود سه‌ونیم میلیارد سال از آغاز حیات بر کره زمین شکل گرفته است.
کوچک شمردن این روابط و تخریب آن اشتباه انسان امروزی است. هیچ تفاوتی بین اتفاقی که برای ویروس کرونا افتاد و یا آنچه با ورود مثلا گیاه پالونیا به ایران ممکن است ایجاد شود یا توسط کهور آمریکایی، کونوکارپوس، وتیور، سنبل آبی، آزولا، ماهی تیلاپیا و شانه‌دار دریایی رخ داده است، وجود ندارد.
ورود گیاه، جانور، باکتری و ویروس غیربومی به نقطه‌ای غیراز اکوسیستمی که در آن تکامل و یا سیستم ایمنی آن سازش پیدا کرده است، می‌تواند خطرناک باشد. ویروس کرونا بومی بدن انسان نیست، یعنی سیستم ایمنی اکوسیستم بدن ما نمی‌تواند با این ماده وراثتی ناهماهنگ کنار بیاید و از پا می‌افتد. وقتی یک ویروس با ژنوم بسیار کوچک می‌تواند چنین تغییرات شگرفی در بدن ایجاد کند، چگونه عده‌ای از روی ناآگاهی به‌خود اجازه می‌دهند هر گیاه و جانوری را در سطح گسترده وارد کشور کنند و یا با انواع دخالت‌های رادیکال در طبیعت مانند سدسازی به نظم اکوسیستم‌ها آسیب بزنند. گیاهان و جانوران وارداتی و یا ساخت‌وسازهایی مانند سد اگرچه ممکن است در کوتاه‌ترین زمان آثار سوء خود را نشان ندهند، ولی رفتارشان دقیقا مانند ویروس و یا هر بیماری دیگر است و بعد از مدت زمانی آثار خطرناک خود را نشان می‌دهند و گاه این خسارت‌ها فاجعه بزرگ می‌آفریند.
برای آنکه ما با مشکلات دیگری مانند کرونا مواجه نشویم باید به توصیه‌های علمی متخصصان محیط‌زیست توجه جدی کرد. انسان اگرچه موجودی همه‌‌چیز خوار است، ولی از آنجا که نمی‌تواند گوشت خام بخورد، دارای رژیم غذایی ترجیهی گیاهی است. دانش پزشکی امروز هم به خوبی نشان داده است که انسان‌هایی که رژیم غذایی گیاهخواری و یا با غالبیت گیاهخواری دارند، مشکلات کمتری نسبت به آنهایی دارند که گوشتخواری را در اولویت غذایی خود قرار می‌دهند. حتی از منظر صرفه‌جویی آب، گوشتخواران بیشترین مصرف‌کننده آب هستند. چراکه برای نمونه در تولید یک کیلو گوشت گاو 17هزار لیتر ولی برای تولید یک کیلو گندم 1300لیتر آب مصرف می‌شود.
خطرات گوشتخواری فقط به ورود باکتری‌ها و ویروس‌های خطرناک به بدن ختم نمی‌شود. مواد آلاینده سمی و فلزات سنگین، ریزپلاستیک‌ها همه در بدن حیوانات در پدیده‌ای به نام تجمع زیستی (Biomagnification) جمع می‌شوند و با خوردن گوشت، این آلاینده‌ها وارد بدن انسان می‌شوند. درصورتی که گیاهان به‌عنوان تولید‌کننده اولیه سیستم بسیار ساده‌ای برای تولید ماده غذایی دارند و با کنترل و رعایت استانداردهای مصرف کود و سم، می‌توان سالم‌ترین و مفیدترین مواد غذایی را وارد بدن کرد.
کرونا نه نخستین و نه آخرین مورد از گوش نکردن انسان به توصیه‌های علمی متخصصان محیط‌زیست است. متخصصان محیط‌زیست به‌دلیل پیچیدگی‌هایی که طبیعت دارد، توصیه می‌کنند برای پایداری باید اجازه داد، اکوسیستم‌های کره زمین از سلامت کافی برخوردار باشند. از حرص و طمع و افراط در خوردن و ساختن و پراکندن زباله پرهیز کرد و تا آنجا که ممکن است از الگوهای سبز زندگی بهره‌مند شد. سبز زندگی کردن یعنی کم گوشت خوردن، کاستن از مصرف سوخت‌های فسیلی با کاهش مصرف انرژی، تغییر الگوی جابه‌جایی از خودرو به دوچرخه، تحرک کافی، بازگرداندن زیست‌بوم‌ها به حالت طبیعی و آشتی با اجزای طبیعت، کاهش و یا حذف پلاستیک و مواد شیمیایی صنعتی و کاستن از زندگی پر استرس با ایجاد صلح و دوستی با مردم جهان.