یکه‌تازی بازارهای تاریخی
بازارهای تاریخی شهرهایی از جمله اصفهان، شیراز،قزوین، رشت، تبریز،اراک، یزد و ...با وجود ساختار قدیمی و فرسوده اما میدان رقابت را به پاساژها و نوبازارهای مدرن واگذار نکرده اند
مریم سرخوش ـ خبرنگار
یکی از بهترین راه‌های شناخت آداب و رسوم هر شهری بازارهای تاریخی آن است، دردانه‌های به جامانده از دوران زندیه، صفویه، قاجاریه با قدمتی صدها ساله که همچنان تکاپوی اقتصادی‌شان را حفظ کرده‌اند. آنهایی که در فهرست میراث ملی و برخی هم در یونسکو ثبت شده و حال و هوایشان شما را به صدها سال پیش می‌برد. آنهایی که در رقابت با پاساژهای مدرن و مراکز خرید چند طبقه‌ای که شهر را به تسخیر خود درآورده‌اند همچنان یکه‌تاز مانده‌اند. مردم هم به رسم به جامانده از گذشته مایحتاج روزانه‌شان را با قیمت کمتری از آنجا تهیه می‌کنند و البته اینکه هنوز هم اولویت گردشگران هستند. هر چند این اسناد فرهنگی، هنری، معماری و اقتصادی که ارکان اساسی هویت تاریخی هر شهر به شمار می‌روند سال‌هاست که در تب اجرا نشدن طرح‌های مرمت و البته اجرا شدن برخی طرح‌های شهری آسیب‌زا می‌سوزند.
بزرگترین بازار سرپوشیده ایران
فرحناز چراغی – کرمانشاه: بازار سنتی کرمانشاه، اصلی‌ترین بخش شهر و از بزرگترین بازارهای سرپوشیده ایران است. این بازار که به دلیل عبور خیابان‌های اصلی، اکنون به چهار قسمت تقسیم شده شامل راسته‌ها و بخش‌های متعددی همچون بازار بزازها، صندوق‌سازها، بنکدارها، مسگرها، علافخانه، بازار ترک‌ها، کلیمی‌ها و چال حسن‌خان است. هر چند معابر کم‌عرض و صعب‌العبور، امکانات فرسوده زیربنایی، عدم نوسازی تجهیزات سیم‌کشی، بی‌توجهی برخی از بازاریان به هشدارهای ایمنی و نصب نکردن وسایل اطفای حریق گنجینه بزرگ معماری کرمانشاه را تهدید می‌کند. معماری این بازار ۲۰۰ سال قدمت دارد و به گفته کارشناسان بلندترین بازار سرپوشیده ایران و حتی خاورمیانه است که از اوایل دوره قاجاریه و زمان سلطنت فتحعلی‌شاه برجای مانده است. این میراث فرهنگی کرمانشاه که به بازار قدیم، تاریکه بازار و بازار زرگرها شهرت دارد، با معماری بسیار زیبا بخشی از میراث کهن استان به شمار می‌رود و ترکیبی از فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی را در خود جای داده است. ۱۸ راسته بازار موجود در آن هنوز پویایی خود را حفظ کرده و نقش مهمی در اقتصاد این منطقه دارند. در بازار سنتی کرمانشاه همچنان زرگرها، آهنگرها، مسگرها، بنکدارها، نان برنجی‌پزها، بزازخانه‌ها رونق خود را دارند و فعال هستند و در کنار مراکز خرید مدرن داخل شهر هنوز هم مردم کرمانشاه بسیاری از خریدهایشان را از این بازار انجام می‌دهند. در گذر زمان عبور خیابان مدرس، بازار سنتی کرمانشاه را به دو پاره تقسیم و گذرهای درون بافت را قطع کرده است. خیابانی که پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه میدان با از بین بردن این فضای شهری شاخه‌های اصلی بازار را قطع کرده است. مرمت و بازسازی راسته بازار کرمانشاه از سال ۷۵ آغاز شده و حدود 70 درصد آن انجام شده است اما بی‌توجهی کسبه و مردم به هشدارهای ایمنی این بنا را همچنان تهدید می‌کند.
گنجینه نفیس معماری سنتی در قم
روح‌الله کریمی – قم: بازار قدیمی شهر قم در خیابان طالقانی، تاریخ زنده این شهر است البته اگر طرح‌های شهری اجازه دهد مسیر رسیدن مردم به این مرکز اقتصادی در دسترس بماند. مجموعه بازار قم گنجینه‌های نفیس از آثار هنری و معماری سنتی را در دل خود نهفته دارد که قدمت معماری آن به دوران صفویه بر می‌گردد. به دلیل تحولات اجتماعی – اقتصادی طی دهه‌های اخیر، کالبد سنتی بازار متحول شده و فضاهای جدید و آراسته، بافت سنتی بازار را برهم زده به 2 راسته بازار کهنه و بازار نو تبدیل کرده است. بازار کهنه درون هسته اولیه شهر قم یعنی بین محله قدیمی لب چال و محله عربستان قرار دارد. طول راسته این بازار حدود یک کیلومتر است اما در بی‌هیاهویی رفت‌و آمد مشتریان رونق سابقش را از دست داده است. کارگاه‌های چوب، رنگرزی و صنایع دستی این روزها خالی‌تر از همیشه کرکره را بالا می‌شکند. به همین دلیل است که پیشنهاد شده این بازار به یکی از مراکز ثابت عرضه صنایع دستی تبدیل شود تا شاید رونق گذشته را شاهد باشد. هر چند مشکل بزرگ کاسبان این بازار و مردم، سخت شدن دسترسی است. بازار قدیمی به دلیل تنوع اجناس و منصف‌بودن کاسبان، مورد توجه مردم قرار دارد اما از زمانی که خیابان‌های منتهی به بازار برای ورود خودروهای شخصی محدود شده، حضور مردم کمرنگ شده است. بازار یک کیلومتری نو رونق بیشتری نسبت به همتای قدیمی‌اش دارد. در سمت شمال راسته، تیمچه بزرگ بنا شده که از نظر هنر معماری از بناهای منحصر به فرد به شمار می‌شود. تعداد باقیمانده مغازه‌ها فرش‌های دستباف می‌فروشند و هر چند معتقدند سرنوشت کهنه‌بازار در انتظار این منطقه هم هست و نبود دسترسی راحت مردم را از حضور در این بازار منصرف می‌کند.
آخرین اثر معماری ایرانی
مهدیه صالحی - اراک: بازار تاریخی سرپوشیده اراک با شکل هندسی و متقارن و یک کیلومتر طول با طاق‌هایی بلند و دیوارهای مرتفع ویژگی‌های عجیبی دارد. بازاری که تقریباً همزمان با ساخت شهر قدیم سلطان‌آباد (اراک امروزی) در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در زمان فتحعلی شاه قاجار و از سوی یوسف خان گرجی در بافت مرکزی شهر در نزدیکی میدان اراک احداث شد. این بازار استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده و به‌عنوان آخرین اثر معماری ایرانی در مرکز شهر اراک مطرح است. یکی از دلایل ساخت این بازار مرغوبیت محصولات کشاورزی منطقه، شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات بود. اما اقدامات غیرقانونی برخی کسبه در سیم کشی غیراصولی برق مغازه‌ها به گونه‌ای خطرناک ایمنی این بنای تاریخی را تهدید می‌کند و اگر اصلاحات در این راستا با کندی مواجه باشد می‌تواند فاجعه بار شود. در بازار اراک صدها باب مغازه وجود دارد که همه در راسته بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی و باراندازها، انبارها و کارگاه‌های تولیدی در ۲۰ سرا و تیمچه فعالیت دارند که در طرفین بازار و به فاصله ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شدهاند.از جمله آنها می‌توان به تیمچه کاشانی (بازار فرش) و تیمچه مهر (صنایع دستی) یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتابفروشان، نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی اشاره کرد. علاوه بر کارکرد اقتصادی، بازار سرپوشیده اراک به دلیل معماری خاص و زیبایی کم‌نظیر بازار که آخرین معماری تاریخی در ایران نیز محسوب می‌شود گردشگران بسیاری را نیز به خود جذب کرده است و در ابعاد مختلف اقتصادی و فرهنگی و گردشگری، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این میراث اقتصادی – فرهنگی استان که حدود دو قرن از ساخت آن می‌گذرد همچنان به عنوان قطب اصلی اقتصاد شهر اراک زنده و پویاست و بیشترین داد و ستدها هم در آن صورت می‌گیرد به طوری که هنوز هم از اقصی نقاط روستاها، شهرها و سایر نقاط کشور برای تجارت به بازار تاریخی اراک مراجعه می‌کنند.
تغییرات بلای جان قیصریه اردبیل
پوپک قاسمی – اردبیل: بازار تاریخی اردبیل معروف به راسته بازار و یا قیصریه مجموعه‌ای است مرکب از تیمچه، سرا، حمام و مسجد که بنای فعلی آن از جمله آثار دوره سلجوقی، زندیه و صفویه و بر بنیان اولیه بازار ساخته شده است. مجموعه تاریخی این بازار در میانه شهر و در طرفین خیابان امام(ره) قرار دارد. بازاری که به جز حریق، تغییرات شهری هم بلای جانش شده است. قدمتش به دوره سلجوقی می‌رسد و در زبان محلی به «اوستی اورتولی بازار» یعنی بازار سرپوشیده و مسقف معروف است. سال 1307 ه.ش هم به دنبال احداث خیابان اصلی شهر (خیابان امام فعلی) به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و یکپارچگی خود را از دست داد. با آغاز دهه 30 نیز به دنبال احداث خیابان
آیت الله کاشانی فعلی بخش‌های دیگری از بازار سنتی تخریب شد. حضور در این بازار با وجود راسته‌های کفاشان، زرگران، سراجان، پنبه فروشان، چاقوسازان و آهنگران جذابیت ویژه‌ای دارد هر چند که دیگر در راسته‌های کلاهدوزان و مسگران رونق چند دهه قبل وجود ندارد. به گفته مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تا قبل از ثبت ملی این اثر، نظارت چندانی به ساخت و سازهای داخل بازار نشده است. به همین دلیل برخی قسمت‌های بازار به شکل بی ضابطه‌ای ترمیم شدهاند. نادر فلاح در گفت‌وگو با همشهری به مرمت سرای وکیل و بازار چاقوسازان اشاره می‌کند و می‌گوید: اکثریت کسبه راسته‌ها و سراهای مختلف بازار تاریخی اردبیل همواره مشتاقانه و داوطلبانه پیگیر انجام عمیات مرمت و بهسازی هستند و در جاهایی هم که مشکل حقوقی دارد معمولا موضوع مربوط به اختلافات ملکیت و مسایل ورثه و مانند آن است. روند کار هم به این شکل است که اداره کل میراث فرهنگی هزینه طراحی، تهیه نقشه‌ها و تامین مصالح را بر عهده می‌گیرد و پس از انعقاد قرارداد با معماران و بناهای صاحب صلاحیت، پرداخت هزینه دستمزد بنا و کارگران بر عهده کسبه است.
نفس تاریخ در بازار روزباز رشت
فرشته رضایی – رشت: همه شهرهای ایران بازار دارند اما بازار سنتی رشت یک فرق با همه دارد، ۲۴ هکتار این بازار روباز و از میدان بزرگ و کوچک، چهارسوق‌ها و کاروانسراها تشکیل شده است. بازاری دوست داشتنی و نوستالژیک دوره صفویه که در آن رد و نشانی از زندگی‌های مدرن امروزی نیست. تنها در راسته زرگرها سقف با حلب پوشیده شده است. با این وجود فرسودگی ساختمان‌ها، سقف‌های به هم چسبیده، وجود انبار لوازم اشتعال‌زا، کابل‌های برق آویزان، وضع نامناسب سیستم‌های سیم‌کشی و عدم دسترسی مناسب در زمان وقوع حادثه به دلیل فعالیت دستفروشان از جمله مواردی است که موجب شده بازار رشت همواره در خطر باشد. تنها جایی که می‌توانید قسمتی سرپوشیده را پیدا کنید راسته زرگرهاست که با حلب پوشیده شده است که هم در سال 83 گرفتار حریق شد و در پی آن ۱۸۰ مغازه در آتش سوخت. محصولات متنوع کشاورزی در این بازار با سبک چیدن بسیار زیبا و دیدنی خود یکی از جاذبه های مهم توریستی منطقه است. اینجا از آن بازارهایی است که از نم باران و خوراکی‌های مختلف هیجان زده می‌شوید و از دیدن کاروانسراهایش به وجد می‌آیید. از راسته‌های این بازار می‌توان به راسته زرگران، مسگران، بلورفروشان، ماهی فروشان، برنج فروشان، بزازان و... اشاره کرد. شاید در این بازار شلوغ با مشکلات عبور و مرور روبرو شوید ولی نباید بازدید از آن را از داد، در همین بازار تاریخی است که می‌توانید نبض اقتصادی شهر را کاملا حس و رشت واقعی را از نزدیک لمس کنید.
تاریخ پرشکوه تمدن در بازار قزوین
بازار هزار ساله قزوین با معماری ترکیبی‌اش همان معماری بازارهای اصفهان و شیراز را دارد. بازاری که در دوره صفویه رشد کرده و احداث بخش قابل توجهی از آن در همان سال‌ها انجام شد اما همچنان بخشی از تاریخ پرشکوه تمدن سرزمین‌مان را به نمایش می‌گذارد. بازاری که در سال‌های اخیر با وجود چاه‌های فراوانی، سیم‌کشی و برق‌کشی‌های فراوان غیرایمن، گازکشی غیراستاندارد، دپوی ضایعات و تنگی معابر و سخت بودن عملیات امداد در آن همواره شاهد حوادث متعددی بوده که همچنان هم رفع نشده است. در 14 هکتار این بازار هر راسته به صنفی خاص اختصاص دارد و در گذر هر یک از این راسته‌ها مسجد، حمام، سرا و تیمچه احداث شده است. در بازار قدیمی میراث فرهنگی قزوین علاقه‌بندها، بزازها، نجارها، خراط‌ها، پوست‌فروش‌ها، پالان دوزها، ریسمان‌سنج‌ها، پنبه‌فروش‌ها، آهنگران، زرگرها، چیتگرها، علاف‌ها، حلبی‌سازها، گیوه‌کش‌ها فعال بوده‌اند که از برخی از آنها امروز خبری نیست. بازار قیصریه هم به بخشی از بازار می‌گویند که در آن کالاهای لوکس و گران‌قیمت فروخته می‌شود.
مجلل‌ترین مرکز عرضه صنایع دستی
مجلل‌ترین مرکز خرید و فروش دوران صفویه بازار اصفهان است که هنوز هم بزرگترین مرکز عرضه صنایع دستی استان به شمار می‌رود و در شمال میدان تاریخی امام خودنمایی می‌کند. این بازار علاوه بر کارکرد اقتصادی، به لحاظ دینی هم با وجود مساجدش نقش پررنگی دارد. تعداد زیادی از حجره‌های بازار اصفهان از جمله املاک وقفی وابسته به مساجد هستند و حجره داران مبلغ کرایه ناچیز وقف را می‌پردازند. هر چند بخش‌های مختلف بازار اصفهان در طول سال‌های متمادی دستخوش تغییرات بسیاری شده و برخی ساختمان‌های قدیمی آن تخریب شدهاند اما مهمترین آسیب را حمام‌های قدیمی دیده‌اند. از سوی دیگر در چند دهه اخیر بازار بزرگ اصفهان دستخوش تغییرات و نازیبایی‌ها و مشکلات اساسی در کالبد و مباحث ایمنی شده است که خطرهای بیشماری این میراث را تهدید می‌کند. ایمن نبودن این بازار در برابر حوادث به ویژه آتش‌سوزی همچنین حوادث ناشی از تجاوز به حریم بازار و تخریب‌های ناگهانی مهمترین خطراتی هستند که میراث گرانبهای اصفهان را تهدید می‌کند.
ریزش بافت خشتی
بازار وکیل شیراز معروف‌ترین بازار سنتی ایران است که به بهانه جمع شدن مغازه‌داران در کنار مسجد و حمام وکیل و در زمان کریمخان زند ساخته شد و از آن زمان، محل اصلی رفت و آمد تاجران است. باید از میدان شهرداری در شرق میدان شهدا رد شد تا در نزدیکی ارگ کریمخان به بازار رسید. حجره‌هایی با اجناس متنوع و گوناگون که در کمتر جایی پیدا می‌شود. در راسته پارچه‌فروش‌ها می‌توانید انواع و اقسام پارچه‌های محلی و پارچه‌های مخصوص لباس عشایری وجود دارد. انواع فرش‌های مختلف دستباف، گلیم، نمد، گبه و جاجیم هم در راسته فرش‌فروش‌ها به چشم می‌خورد. گیاهان دارویی و ادویه‌های شیراز هم که از قدیم‌الایام معروف‌اند. در عطاری‌های این بازار تنوع بسیاری از ادویه‌های و محصولات گیاهی مرغوب را می‌توانید پیدا کنید. بازار وکیل به استحکام بنایش هم معروف است و با وجود زلزله‌های مختلفی که این سال‌ها رخ داده، کوچک‌ترین خرابی در آن پدید نیامده است. هر چند خطر ریزش بافت خشتی، باقی ماندن بافت فرسوده و تکمیل نشدن طرح‌های مرمت بقای آن را تهدید می‌کند. عدم استحکام برخی حجره‌ها در راسته‌های مختلف بازار وکیل هم مورد انتقاد است.
برق طلا زیر دیوارهای خشتی
یزد، شهر بادگیر‌ها و خانه‌های خشتی است که تا دلتان بخواهد بازار دارد. از بازار حاجی قنبر به عنوان قدیمی‌ترین بازار به جا مانده از قرن نهم هجری و بازار خان به عنوان عریض‌ترین بازار این شهر از دوره صفویه گرفته تا بازار خشتی و گلی تبریزیان یادگار دوره قاجار و بازار زرگرها که نبض اقتصادی شهر است. شاید رونق خرید و فروش طلای 24 عیار یزد تنها یادگار دوران پراوج بازارهای تاریخی این منطقه باشد که هنوز هم به قوت خود باقیست هر چند وضعیت ایمنی بازارهای یزد در برابر حوادث مترقبه وضعیت مطلوبی ندارند. نبود سیستم اطفای حریق در بازار سنتی یزد، سیم‌کشی‌های غیراستاندارد برق، کمبود شیرهای هیدرانت آب، بافت قدیمی و خشت و گلی بازار، موانع ورودی بازار، تراشیدگی و خطر ریزش ستون‌های بازار، سنگین و احتمال ریزش سقف بر اثر نصب قابل توجه کولر یکی از بزرگترین بازارهای سنتی ایران را تهدید می‌کند.
موزه زنده معماری کرمان
فرصت راه رفتن در راسته بازاری نزدیک به سه کیلومتر که عنوان موزه زنده معماری را یدک می‌کشد تنها در بازار کرمان فراهم است. هر چند که زخم آتشی که سال ۸۹ بر جان بازار تاریخی کرمان و کاروانسرای تاریخی جر افتاد هنوز تازه است وقتی که رهگذران از حاشیه‌ی بازار کفاش‌ها عبور می‌کنند و آوار این کاروانسرا را می‌بینند. این بازار و بافت اطرافش، با الحاق مجموعه‌های متعددی از دوره ساسانی تا پهلوی اول، قدمتی ۱۵۰۰ ساله دارد. بازاری که اوج رونق اقتصادی استان و افزایش درآمد مردم در دوران صفویه بوده و موقعیت اقتصادی آن همچنان حفظ شده است. البته طی سال‌های اخیر بسیاری از کفشدوزی‌ها، کلاه‌دوزی‌ها و نمدمالی‌های بازار کرمان جای خود را به طلافروشی داده و مسگرها هم به مرور به فروشنده کالاهایی دیگر تبدیل شدهاند. بازار کرمان علاوه بر تهدید آتش، از برنامه‌ریزی شهری نادرست در ساخت خیابان‌های موازی یا عمود بر راسته‌های بازار هم رنج می‌برد که انسجام آن را تا حدی از بین برده است. برخی از بناهای قدیمی بازار کرمان هم کارکردشان را از دست داده و متروکه شدهاند. این میراث تاریخی کرمان از مشارکت بازاریان برای مرمت برخوردار نیست و تجربه موفقی هم در مرمت ندارد، کاروانسرای گنجعلی خان و وکیل که به عنوان شاهکار معماری این منطقه شناخته می‌شوند در حال از بین رفتن هستند.
یادگار صفوی
مجلل‌ترین مرکز خرید و فروش دوران صفویه بازار اصفهان است که هنوز هم بزرگترین مرکز عرضه صنایع دستی استان به شمار می‌رود و در شمال میدان تاریخی امام خودنمایی می‌کند. این بازار علاوه بر کارکرد اقتصادی، به لحاظ دینی هم با وجود مساجدش نقش پررنگی دارد
بازار جدید قم
به دلیل تحولات اجتماعی – اقتصادی طی دهه‌های اخیر، کالبد سنتی بازار قم متحول شده و فضاهای جدید و آراسته، بافت سنتی بازار را برهم زده و به 2 راسته بازار کهنه و بازار نو تبدیل کرده است. بازار کهنه درون هسته اولیه شهر قم یعنی بین محله قدیمی لب چال و محله عربستان قرار دارد
مرمت بی‌ضابطه
به گفته نادر فلاح مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تا قبل از ثبت ملی بازار تاریخی اردبیل، نظارت چندانی به ساخت و سازهای داخل بازار وجود نداشته است. به همین دلیل برخی قسمت‌های بازار به شکل بی ضابطه‌ای ترمیم شدهاند
در همینه زمینه :
