بهترین مجلس کدام بود؟

فرزانه آئینی- خبر‌نگار

30روز دیگر انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی برگزار می‌شود؛ انتخاباتی که بررسی روند چگونگی تشکیل و عملکرد مجلس10‌گانه شورای اسلامی به درستی عیان می‌کند که تحت‌تأثیر فضای سیاست داخلی و شرایط اقتصادی کشور بوده است. در روایت سیاسیون، برخی ادوار مجلس به‌عنوان یک مجلس ایده‌آل مطرح می‌شود، چنانچه گاهی حسن روحانی از مجلس پنجم به‌عنوان یک مجلس ایده‌آل یاد می‌کند و گاهی دیگر مجلس اول به‌عنوان یک مجلس شاخص درنظر گرفته می‌شود. در کنار تمام این تمثیل‌ها اما سیاسیون از مجلس دهم به‌عنوان ضعیف‌ترین مجلس ادوار یاد می‌کنند. چند و چون تشکیل مجالس شورای اسلامی و خروجی آنها همواره مهم‌ترین عامل در سبک تشکیل دوره بعدی آن مجالس بوده است و به واسطه آن می‌توان گفت مجلس آینده چه مجلسی خواهد بود و چه مختصاتی خواهد داشت، چنانچه به واسطه عملکرد مجلس دهم و شرایط سیاسی و اقتصادی روز کشور می‌توان انتظار داشت مجلس یازدهم مجلسی با اکثریت قریب به اتفاق اصولگرایان و بدون قدرت مانور سیاسی و اقتصادی و تأثیر‌گذاری اجتماعی باشد. در این گزارش در نگاهی اجمالی به مجالس 10گانه پس از انقلاب چارت مهم‌ترین اقدامات و روند کار آنها را بررسی کرده‌ایم.

مجلس اول؛  محفلی برای همه طیف‌های انقلابی
اولین دوره مجلس شورای ملی، پس از انقلاب در تاریخ ۷خرداد ۱۳۵۹ تشکیل شد. رئیس سنی مجلس اول در ابتدا با یدالله سحابی بود و نایب‌رئیس اول مهندس مهدی بازرگان بود. بعد از برگزاری انتخابات هیأت رئیسه مجلس اکبر هاشمی‌رفسنجانی عهده‌دار ریاست مجلس شد و نایب‌رئیسان سیدعلی اکبر پرورش، سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب‌الله عسگراولادی، محمد یزدی و سیدمحمد خامنه‌ای بودند. در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی که آن روزها عنوان مجلس شورای ملی را داشت، حزب جمهوری اسلامی، نهضت آزادی ایران و جنبش مسلمانان مبارز نیز موفق به راهیابی به مجلس اول شدند. اما پس از آن در برگزاری انتخابات، محدودیت‌هایی ایجاد شد. چنانچه اخیرا نیز حسن روحانی با اشاره به اینکه به عقیده او نخستین دوره مجلس، بهترین مجلس در طول تاریخ انقلاب اسلامی بوده گفته «در آن مجلس، نظارت به این شکل وجود نداشت و حتی شورای نگهبان و این همه دفاتر نظارتی وجود نداشت و همه از جناح‌های مختلف آمدند و ثبت نام کردند؛ حتی منافقین هم در آن انتخابات ثبت‌نام کردند. همچنین گروه‌هایی مانند دفتر هماهنگی، نهضت آزادی و جبهه ملی نیز ثبت نام کردند و بهترین انتخابات و بهترین مجلس ثمره آن بود.» ازجمله اقدامات مجلس اول تصویب عدم‌کفایت سیاسی سیدابوالحسن بنی‌صدر و تصویب آزادی گروگان‌های سفارت آمریکاست. از محوری‌ترین مشکلات مجلس اول ناامنی کشور به واسطه انقلاب و جنگ تحمیلی بود.

مجلس دوم؛ آغاز رد صلاحیت‌ها
انتخابات دومین دوره مجلس در بیست و ششم فروردین سال 63برگزار شد. این دوره از رقابت‌های انتخاباتی در حالی برگزار شد که کشور در حالت جنگ و در وضعیت تحریم شدید سیاسی، نظامی و اقتصادی به سر می‌برد. بعد از برگزاری انتخابات هفتم خرداد‌ماه همان سال نخستین نشست رسمی آن برگزار شد و اکبر هاشمی‌رفسنجانی رئیس و نایب‌رئیسان محمد یزدی، مهدی کروبی و محمدمهدی ربانی‌املشی بودند. در انتخابات دوره دوم مجلس شورای اسلامی، ناطق نوری، وزیر کشور بود. در این انتخابات که ۱۵۸۶ نفر آمادگی خود را برای کاندیداتوری اعلام کردند، صلاحیت ۱۲۷۵ نفر از داوطلبان توسط هیأت‌های اجرایی و شورای نگهبان تأیید شد. به رغم کلید خوردن بحث احراز صلاحیت کاندیداها در این دوره از مجلس نیز بیشتر جریان‌های سیاسی فرصت حضور و نقش‌آفرینی داشتند.

مجلس سوم؛ تغییر نام مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی
انتخابات سومین دوره مجلس شورای ملی در نوزدهم فروردین67 برگزار شد. رئیس‌مجلس همچنان اکبر هاشمی رفسنجانی بود که پس از انتخاب وی به‌عنوان رئیس‌جمهور، مهدی کروبی رئیس مجلس شد و حسین هاشمیان و اسدالله بیات نایب‌رئیسان بودند.در این دوره و پس از بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی، نام مجلس شورای ملی رسماً به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت. از اتفاقات مهم این دوره نطق پیش از دستور عبدالمجید شرع‌پسند و انتقادهای تند او از وضعیت کشور و اعلام استعفایش و برخورد بسیار تند مجلسیان با او به‌خصوص انتقادش به نحوه انتخاب رهبری بود که در نهایت منجر به اخراج او از مجلس شد.

مجلس چهارم؛ قدرت گرفتن راست
انتخابات چهارمین دوره مجلس بیست و یکم فروردین۷۱ برگزار شد. انتخابات این مجلس در ۲دور؛ دور نخست در ۲۱فروردین ۱۳۷۱ و دور دوم در ۱۸اردیبهشت ۱۳۷۱ صورت گرفت. در نهایت مجلس چهام خرداد همان سال تشکیل شد و علی اکبر ناطق‌نوری بر کرسی ریاست نشست و حسن روحانی، سیدعلی‌اکبر پرورش، محمدعلی موحدی‌کرمانی و حسین هاشمیان هم هر کدام در مقاطعی نواب رئیس شدند. اکثریت مجلس چهارم با جریان معروف به راست (سنتی) مرتبط با جامعه روحانیت مبارز بودند که با شعار اطاعت از رهبری و حمایت از هاشمی به مجلس رسیدند. اقلیت مجلس چهارم نیز منسوب و موصوف به جریان و جناح به‌اصطلاح چپ بوده که مرتبط با جامعه روحانیون مبارز جداشده و مستقل از روحانیت مبارز بودند. برخلاف مجلس سوم که از حیث سیاسی چپ بوده ولی از حیث اقتصادی و نوع تصویباتی که انجام داده راست عمل کرده است (همانند مباحثِ تعدیل اقتصادی؛ واگذاری و خصوصی‌سازی‌ و آزادسازی قیمت‌ها و کاهش یارانه‌ها، وام و قرضه و سرمایه‌گذاری خارجی و...)، مجلس چهارم برخلاف مواضع سیاسی که راست بود اهم یا اعم مصوبات اقتصادی آن چپ به شمار رفته و غالبا درست در جهت خلاف مصوبات اقتصادی مجلس سوم بود.

مجلس پنجم؛ اقبال از دولت رقیب
مجلس پنجم شورای اسلامی در سال۱۳۷۴ در فضایی تشکیل شد که خطوط و جریان های سیاسی ایران در حال تغییر و پوست‌اندازی بودند. علی‌اکبر ناطق‌نوری مانند دوره پیشین به ریاست مجلس رسید و روحانی نایب‌رئیس اول باقی ماند. جالب‌تر اینکه ناطق‌نوری و حسن روحانی که جزو سرلیست های جناح راست و جامعه روحانیت در انتخابات بودند، برای ۴سال بر کرسی ریاست و نایب‌رئیسی مجلس اصولگرای پنجم تکیه زده‌اند. تقابل مجلس پنجم با کابینه خاتمی که از نظر سیاسی نقطه مقابل آن بود از نکات قابل تامل در بازخوانی رویکرد مجلس پنجم است. تمام وزرای پیشنهادی دولت در مجلس رأی اعتماد گرفتند اگرچه در ادامه کار، مجلس پنجم دو تن از وزرای کابینه- عطا‌الله مهاجرانی و عبدالله نوری - را استیضاح کرد.

مجلس ششم؛ استثنای ادوار
انتخابات ششمین دوره مجلس، بیست و نهم بهمن 78برگزار شد. در این دوره از انتخابات، جبهه دوم خرداد توانست اکثریت مطلق مجلس را به‌دست آورد. در تهران، فهرست نامزدهای پیشنهادی حزب جبهه مشارکت ایران اسلامی، ۹۰درصد کرسی‌های این حوزه را کسب کرد. مهدی کروبی، رئیس و بهزاد نبوی و محمدرضا خاتمی نایب‌رئیس مجلس شدند. همزمان با برگزاری افتتاحیه، اکبر هاشمی‌رفسنجانی (که در شمارش رای‌ها توسط شورای نگهبان نفر آخر شد و با رای پایینی از تهران به مجلس راه یافته بود) کناره گرفت. با تشکیل کارگروه بررسی اعتبارنامه نمایندگان، از میان ۲۵۷نماینده اعتبارنامه ۱۸نفر مورد اعتراض قرار گرفت. اکثر این افراد از نمایندگان جناح راست بودند که به مجلس راه یافته بودند. ازجمله این افراد غلامعلی حدادعادل بود. بیش از ۱۲۰نماینده اصلاح‌طلب اعتراض خود را به اعتبارنامه غلامعلی حدادعادل انجام دادند که در پی ابطال ۵۳۴صندوق توسط شورای نگهبان، نهایتاً از رتبه۳۳ تهران به رتبه۲۸ ارتقا پیدا کرد و در میان 30نماینده تهران به مجلس راه یافت. مجلس ششم به خاطر ماجرای نامه‌نگاری‌های اکثریت مجلس و تحصن‌هایش مجلس خبرساز و بدعت‌گذار بود، در این میان اما درحالی‌که نمایندگان از مصونیت قضایی برخوردار بودند برای نخستین بار در دوره هاشمی شاهرودی این مصونیت برداشته شد. حسین لقمانیان، نماینده همدان دستگیر و به زندان اوین فرستاده شد. این اقدام با واکنش شدید و معترضانه نمایندگان مجلس ششم و دولت محمد خاتمی، احزاب و فعالان سیاسی - اجتماعی روبه‌رو شد. سرانجام پس از 20 روز از زندانی شدن لقمانیان، واکنش شدید مهدی کروبی، رئیس مجلس ششم، قوه قضاییه را مجبور به آزادی حسین لقمانیان کرد.

مجلس هفتم؛ مجلسی برای پاک کردن رد پای مجلس ششم
انتخابات هفتمین دوره مجلس اول اسفند سال82 برگزار شد و نخستین نشست آن هفتم خرداد سال83 برگزار شد. قریب به اتفاق مجلس ششمی‌ها رد صلاحیت شدند و تیغ احراز صلاحیت‌ها بسیار تند‌تر از گذشته بود. در نهایت در این مجلس حداد عادل آخرین راه یافته شهر تهران به مجلس ششم، رئیس مجلس شد و محمدرضا باهنر و محمدحسن ابوترابی‌فرد به نایب‌رئیسی رسیدند. تشکیل مجلس هفتم، مصادف با سال‌های پایانی دولت سیدمحمد خاتمی بود و با آغاز دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، مجلسی که تمام قد در خدمت دولت بود تغییر جهت داد و به مجلسی بی‌حاشیه و حامی دولت بدل شد. یکی از مصوبات جنجالی مجلس هفتم طرح تثبیت قیمت‌ها بود که براساس آن دولت خاتمی را از افزایش تدریجی قیمت برخی اقلام یارانه‌دار، همچون سوخت و کالاهای عمومی منع می‌کرد. حدادعادل این طرح را هدیه مجلس هفتم به مردم نامید. البته به گفته منتقدان، این طرح، نه‌تنها  باعث کاهش تورم نشده ‌است بلکه نرخ تورم را از ۱۵ درصد به ۲۴ درصد رساند. به رغم این طرح این مجلس به سهمیه‌بندی بنزین رأی داد؛ رأیی که آشکارا مصوبه قبلی خود در طرح تثبیت قیمت‌ها را نقض کرد.

مجلس هشتم؛ آغاز دوره لاریجانی در بهارستان
انتخابات هشتمین دوره مجلس، بیست و چهارم اسفندماه سال86 برگزار شد؛ در این انتخابات که میزان مشارکت کل کشور 51درصد اعلام شد و مردم تهران حضور‌شان کمتر از 30درصد بود، تیغ رد صلاحیت‌ها در این دوره نیز تند بود و در این انتخابات بیش از 7 هزار نفر برای نامزدی انتخابات ثبت نام کردند که در نهایت حدود 4 هزار و 500 نفر تأیید صلاحیت شدند، بسیاری از اصلاح طلبان ردصلاحیت شدند، نامزدهای نهضت آزادی به کلی ردصلاحیت شدند و در نتیجه این گروه انتخابات را تحریم کردند. پیش از تشکیل مجلس هشتم، فراکسیون اصولگرایان مجلس هشتم، تشکیل جلسه داد و از میان علی لاریجانی و غلامعلی حدادعادل، علی لاریجانی را به‌عنوان رئیس برگزید؛گزینشی که منجر به قهر حدادعادل از جمعی از اصولگرایان شد و کرسی ریاست کمیسیون فرهنگی را بر رقابت با لاریجانی ترجیح داد.

مجلس نهم؛ انتخاباتی بعد از حوادث 88
با شروع به‌کار مجلس نهم، اختلافات داخلی اصولگرایان نمایان‌تر شد. به‌صورتی که یک طیف به حمایت از غلامعلی حداد عادل برای ریاست مجلس اصرار داشت و طیف دیگر به ریاست علی لاریجانی فکر می‌کرد. به این ترتیب اصولگرایان مجلس برخلاف رویه گذشته، نتوانستند یک فراکسیون واحد تشکیل دهند و به این ترتیب فراکسیون رهروان ولایت اعلام موجودیت کرد؛ فراکسیونی که اکثریت نمایندگان مجلس در آن حضور داشتند. از آنجا که انتخابات مجلس نهم در اسفندماه۹۰ نخستین انتخابات بعد از حوادث دهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری بود گروه بزرگی از اصلاح‌طلبان در اعتراض به رویه ایجاد شده اعلام کردند که در انتخابات مجلس نهم شرکت نمی‌کنند. در این دوره 5هزار و ۲۸۳ نفر در این انتخابات نام‌نویسی کردند و3 هزار و ۲۶۹ نفر تأیید شدند. در نهایت اما علی لاریجانی نامزد مورد حمایت این فراکسیون، رئیس مجلس شد. دوره نهم مجلس شورای اسلامی از ۷خرداد۱۳۹۱ رسماً آغاز به‌کار کرد. مجلس نهم استمرار مجلس هشتم بود.

   مجلس دهم؛ مجلسی بر موج امید
بعد از 3 دوره غیبت اصلاحات در بدنه تصمیم گیری مجالس شورای اسلامی، جنبش امید در اسفند‌ماه94 به ثمر نشست و فهرست امید اکثریت مجلس دهم را به‌دست آورد؛ اکثریتی که مغلوب ماند و به‌رغم اکثریت امیدی مجلس و سرلیستی محمدرضا عارف، علی لاریجانی رئیس ماند و مسعود پزشکیان و علی مطهری نایب‌رئیس شدند و در سال آخر البته عبدالرضا مصری به جای مطهری نایب‌رئیسی دوم مجلس را عهده‌دار شد. هرچند اکثریت مجلس در حمایت از دولت میدان‌دار بودند اما 3 فراکسیون شدن مجلس دهم از نظر تعلق و دیدگاه سیاسی به فراکسیون امید، فراکسیون مستقلین و فراکسیون اصولگرایان ولایی روند و عملکرد مجلس را همواره غیرقابل پیش‌بینی کرده است. فراکسیون 56نفره ولایی اگر چه در اقلیت این مجلس قرار دارد اما اقلیتی مؤثر و پر سر و صداست که اغلب با فضا‌سازی‌ به مطلوب می‌رسد. حمایت‌های این فراکسیون از ریاست لاریجانی دلیل اصلی استمرار ریاست لاریجانی بر مجلس دهم شد.