خاطرات تهران روی ریل

سید محمد فخار_خبرنگار

   130سال است که ولع مردمش به تردد ریلی ادامه دارد. هنوز هم وقتی واگنی خالی می‌شود مردم برای رسیدن به صندلی خالی چُنان لشکر چنگیز می‌تازند. داستان ترددهای شهری تهران با حمل‌ونقل ریلی حکایتی دیرپا، اما تکراری و در عین حال خواندنی است. یک‌قرن پیش، بار ترددهای شهری که بیشتر پنجشنبه‌ها و جمعه‌ها برای زیارت شهرری برقرار بود را ماشین دودی به‌عهده داشت و این بار، حالا به هر روز و هر ساعت هفته، به واگن‌های مترو سپرده شده است.

نخستین جرقه‌های حمل‌ونقل ریلی به دوره ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد؛ زمانی که بارون جولیوس دورویترز، پیش‌امتیاز بهره‌برداری تردد ریلی را از آن خود کرد. اما ایده او نتوانست نگاه‌ همه را جلب کند. درسال 1267 آخرین سفر شاه به فرانسه، ناصرالدین‌شاه را مجاب به ساخت خط ریلی با موتور بخار کرد و چندی پس از بازگشت او، در مسیر پرتردد تهران تا شهرری این خط کلید خورد. نخستین قطار شهری که وسیله نقلیه عمومی محسوب می‌شد، شامل واگن‌هایی بود که دیگر با اسب کشیده نمی‌شدند و موتور و آتش زغال‌سنگ آنها را به حرکت درمی‌آورد.
مرحوم جعفر شهری، تهران‌شناس معروف، در کتاب «طهران قدیم» می‌نویسد: «صدای سوت ماشین‌دودی بلند شده، یک‌مرتبه معرکه به‌هم می‌خورد و مردم به پشت درها هجوم آورده و از سر و کول هم و نرده‌هایی که جلوی درها جهت حفاظت از خطرات جهش و پرش مردم کار گذاشته شده بودند بالا رفته و فریاد و فغان می‌کردند. پشت‌دری‌ها به لگد کوفتن به در و دورتری‌ها به نعره و فریاد «وا کن وا کن» برمی‌خاستند تا درها باز شده، روی هم ریخته، یکدیگر را لگدمال کرده و خود را به واگن‌ها و روی صندلی‌ها... برسانند». خط ماشین دودی 2ایستگاه داشت به اسم «گار» یکی در ابتدای خیابان ری و تقاطع جاده خراسان که مردم تهران سوار بر واگن می‌شدند و گار دیگر در شهر‌ری، نرسیده به میدان خیابان حضرتی. واگن‌ها هر کدام دارای 2سالن مردانه و زنانه و یک راهروی عریض بودند. تا رسیدن قطار، مردها در سالن مردانه و زن‌ها در سالن زنانه جمع می‌شدند و راهروی آن، محل خرید تخمه و آجیل و آب‌نبات و گز و سوهان و امثال آن بود که طبقی‌ها و دوغ‌فروش‌ها و گزی‌ها و شربتی‌ها در آن جمع می‌شدند. بازار درویش‌ها و مداح‌ها که به نوبت با قصیده‌خوانی‌ها و ذکر مصیبت‌کردن و داستان‌سرایی‌های خود مردم را سرگرم می‌کردند هم داغ داغ بود.

شبکه ریل اسبی
افزایش ترددهای شهری باعث شد حتی شاهان قاجار به فکر تراموای شهری که در اروپا دیده بودند بیفتند و 4خط برای آن طراحی کنند. یکی خط بازار تا آخرخیابان لاله زار، دوم خط خیابان شاه‌عبدالعظیم از بازار تا خیابان ری و اول ایستگاه ماشین دودی، سوم خط باغشاه از بازار تا دروازه باغشاه و چهارم خط دروازه قزوین از میدان توپخانه تا میدان شاهپور. اما این خطوط واگنی را اسب روی ریل می‌کشید و هیچ‌گاه تهران روی تراموای زغال سنگی یا موتوربخار را ندید. ماشین دودی و 4خط واگن اسبی تا اواسط پهلوی دوم، یعنی اوایل دهه 40 دوام آورد و با توجه به افزایش وسایل نقلیه و خطرات و حوادثی که استفاده از ماشین‌دودی می‌آفرید، برای همیشه به تاریخ پیوست تا برای ترددهای شهری فکری نو شود.

اتوبان مترو
نخستین برنامه‌ریزی‌ها برای بنیانگذاری متروی کنونی تهران به دهه ۵۰ بازمی‌گردد. از اردیبهشت 1347تا مهر ۱۳۵۳، مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک، متروی تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی منتج به پیشنهاد سیستم اتوبان مترو (با ۷ خط) شد. براساس این پژوهش‌ها، ساخت مترو به‌عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت فرانسوی Sofretu پس از مطالعه سال1353، گزارش جامعی مبنی بر پیشنهاد اجرای 7خط مترو به طول 147کیلومتر به دولت ارائه کرد. در سال 1354با تصویب احداث 4خط مترو در جلسات شهرداری، انجمن شهر و سازمان برنامه و بودجه، اجرای آن توسط دولت تأیید شد. این شرکت‌ فرانسوی از سال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی احداث خط یک مترو را در اراضی شمال تهران (بزرگراه شهید حقانی کنونی) آغاز کرد. عملیات اجرایی مترو تا آذر سال ۵۹ با اجرای ۲۳۰۰ متر تونل و بخشی از سازه ۳‌ ایستگاه حدفاصل بزرگراه شهید حقانی و خیابان شهید بهشتی ادامه یافت، ولی در این زمان و در پی جریان‌های جنگ ایران و عراق، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و فعالیت اجرایی خط یک مترو در سال 1360به حکم هیأت وزیران متوقف شد. پس از آن، هیأتی از شهرداری در جلسه‌ای با آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی، ریاست وقت مجلس، از او خواستار اجرای مجدد طرح حمل‌ونقل ریلی شهری شدند. پس از این جلسه بود که در 5بهمن‌ 63، خطبه معروف متروی هاشمی در نمازجمعه تهران خوانده شد و چرخ مترو به مرور و زیر سایه شرایط سخت کشور کلید خورد.

نقشه‌ها در انبار سبزی‌فروشی
سال ۶۵ ساختمان شرکت مترو به وزارت کشور تحویل و تبدیل به استانداری ‌شد. نقشه‌های متروی تهران به یک سبزی‌فروش فروخته شده بود. پس از یک‌ماه تحقیق، سبزی‌فروش پیدا و ۱۹۰ کیلو نقشه در انبارش یافت شد. پس از آن فعالیت‌های اجرایی این برنامه از سال ۱۳۶۶ از سر گرفته شد. برنامه اول مترو شامل ساخت خط یک (میرداماد - حرم مطهر)، خط ۲ (دردشت - صادقیه) و مسیر برون‌شهری خط۵ (تهران - گلشهر) جمعا به طول ۹۰ کیلومتر با ۵۲ ایستگاه بود. در سال ۱۳۷۴ با توجه به اتمام بخش‌هایی از کارهای ساختمانی، قراردادی برای تامین تجهیزات قطار شهری به امضا رسید و در پایان روز 16 اسفند ۱۳۷۷، نخستین خط متروی تهران یعنی خط ۵ که تهران را به کرج می‌رساند به بهره‌برداری رسید.

8میلیارد سفر در  21سال
سال 77 تا امروز هر سال بخشی از متروی تهران کامل شده است، به‌طوری‌ که اکنون متروی تهران 121ایستگاه فعال دارد و شهروندان را در طول 232کیلومتر خطوط مترو جابه‌جا می‌کند. از ابتدای بهره‌برداری متروی تهران طی 21سال تا پایان خرداد 1398، حدود 8میلیارد و 646میلیون و 424هزار و 52سفر با آن انجام شده است. امروز تهران از شبکه حمل ونقل زیرزمینی خود برای جابه‌جایی میلیون‌ها نفر در روز بهره می‌گیرد که این تنها بخشی از قابلیت‌های شبکه حمل‌ونقل ریلی پایتخت است. مسئولان شهری در این بخش تمام توانایی خود را به‌کار گرفته‌اند که ظرفیت تردد در شهر را به سرعت افزایش دهند تا مترو، حمل‌ونقل کارآمدتری برای مردم باشد. ایمنی بسیار بالا، راحتی و آسایش مسافران، کاهش آلودگی هوا، کاهش مصرف سوخت، کاهش نسبی ترافیک، سرعت مناسب و  قیمت پایین در مقایسه با سیستم‌های دیگر حمل‌ونقلی با توجه به طول مسیرهای جابه‌جایی از عوامل انتخاب مترو توسط شهروندان تهرانی بوده است. هر کدام از این موارد علتی بر استفاده پرشمار شهروندان از حمل ونقل زیرزمینی است. بر پایه این تغییرات، متروی تهران هم‌اکنون در طول یک‌سال بیش از 750میلیون نفر را در شهر زیرزمینی تهران جابه‌جا می‌کند؛ به‌ویژه آنکه متروی بیست‌و‌یک‌ساله تهران هم‌اکنون با سرفاصله 4تا 18دقیقه اداره می‌شود و با افزایش واگن‌ها می‌تواند رکوردی خیره‌کننده از خود برجا بگذارد.



نقشه‌ای که تا سبزی‌فروشی رفت
سال ۶۵ ساختمان شرکت مترو به وزارت کشور تحویل و تبدیل به استانداری شد. نقشه‌های متروی تهران به یک سبزی‌فروش فروخته شده بود. پس از یک‌ماه تحقیق، سبزی‌فروش پیدا و ۱۹۰ کیلو نقشه در انبارش یافت شد.
با اجرای این نقشه، هم‌اکنون متروی تهران 121 ایستگاه فعال دارد و شهروندان را در طول 232کیلومتر خطوط مترو جابه‌جا می‌کند. از ابتدای بهره‌برداری متروی تهران طی 21سال تا پایان خرداد 1398، حدود 8میلیارد و 646میلیون و 424هزار و 52سفر با آن انجام شده است