پایتخت و بحران توسعه نامتوازن

لیلا درخشان/خبر‌نگار


 تهران به مانند بسیاری از شهرهای کشور همواره با مشکلی بحرانی روبه‌رو بود، توسعه نامتوازن شهری؛ مفهومی که برای نخستین بار دیوید هاروی از آن سخن گفت و بسیاری از شهرهای بزرگ جهان از سال 2008 میلادی در آمریکای شمالی و سپس جنوب شرق آسیا درگیر آن بودند.
تهران نیز چنین سرنوشتی داشت؛ به‌ویژه طی 12سال حاکمیت شهرفروشان این شهر «شاهد توسعه نامتوازن شهری» بود. ماجرایی که هر روز کیفیت زندگی در این شهر را کاهش داد و هر روز شهروندانش را بیشتر درگیر مشکلاتی نظیر ترافیک، آلودگی‌ هوا، نابرابری اجتماعی و آسیب‌های اجتماعی گسترده قرار داد.
حالا تهران با رویکردی تازه در حال حرکت است. شهردار تهران در توییتی اعلام کرد: «تلاش‌های امروز ما برای حال خوب و شادی فردای کودکانمان است چراکه کودکان مهم‌ترین شهروندانی هستند که برای فردای این شهر تصمیم می‌گیرند‌. همه شهروندان از کودک، جوان و سالمند، با آرزوها و ایده‌هایشان، در مسیر تحقق ‎#تهران_شهری_برای_همه گام‌برمی‌دارند.»
هنگامی که پیروز حناچی سکان تهران را در دست گرفت از «تهران شهری برای همه» سخن گفت. حالا او بعد از 6‌ماه اندیشه‌های تازه‌ای برای این شهر دارد.
تهران شهری که روزگاری دستخوش ساخت‌وسازهای بی‌مهار بود، حالا چگونه می‌تواند به سمت درست گام بردارد. برنامه سوم توسعه شهر تهران یکی گام‌های مهم شهرداری برای تبدیل تهران به شهری برای همه است؛ هرچند در جای جای شهر آثار بسیاری از «زیاده روی در توسعه» دیده می‌شود. به‌عنوان مثال منطقه22 که روزگاری قرار بود جایی باشد برای تفرج و گردشگری، حالا به آشیانه‌ برج‌های بلندبالا تبدیل شده‌است. البته که شهردار سخن از تغییر طرح تفصیلی این منطقه به میان می‌آورد و محمد سالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران نیز معتقد است: «آنچه امروزه در آنجا ساخته شده‌ است، به‌عنوان حقوق مکتسبه نیست، بلکه این حقوق با زیرپا گذاشتن حق میلیون‌ها شهروند تهرانی به‌دست آمده ‌است.» اما هر چه هست نگاه تغییر در این شهر و رویکردی تازه برای پایتخت است.

سرنوشتی به‌نام شهرفروشی
زیاده‌روی در توسعه شهری یکی از علل اصلی رکود مسکن است. بررسی تاریخچه توسعه مگاسیتی‌ها یا ابرشهرها در دنیا که در 5قاره جهان نمونه‌هایی از آن وجود دارد و مقایسه با تهران بیانگر این حقیقت است که در تهران نیز رشد نامتوازن شهر سبب شد تا این کلانشهر درگیر مشکلات ناشی از زیاده‌روی در توسعه شهری شود. به‌عنوان مثال روزی که محمدباقر قالیباف - شهرداروقت تهران - کلنگ اجرای پروژه‌های بلند پروازانه‌اش را به زمین زد، برای تامین مالی این پروژه‌ها چاره‌ای نداشت جز اینکه به شهر فروشی روی بیاورد. براساس اعلام مرکز آمار ایران در سال90 در شهرداری فقط در یک‌سال نزدیک به 30هزار فقره پروانه ساختمانی در شهر تهران صادرشد. آمار روشنی از صدور مجوز واحدهای تجاری در دست نیست. برای اینکه به عمق فاجعه پی‌ببریم کافی است بدانیم که به‌عنوان مثال در سال97 در تهران حدود 9هزار پروانه ساختمانی صادرشده است. بدون شک افزایش شدید و لجام‌گسیخته توسعه شهرها بدون توجه به رشد متوازن دارای عوارض بی‌شماری است که صرف‌نظر از رکود اقتصادی با بحران‌های اجتماعی، زیست‌محیطی، انسانی و... همراه می‌شود. به‌تعبیر بسیاری از شهرسازان و معماران، توان اقلیمی تهران بسیار محدود است. ظرفیت‌های اقلیمی این شهر تنها می‌تواند جمعیتی حدود 4میلیون نفر را در خود جای دهد. اما این شهر 740کیلومترمربعی هم‌اکنون دارای جمعیتی بالغ بر 9میلیون نفر بوده و خدمات‌رسانی به همه ساکنان آن مشکلی است که تمامی مدیران شهری با آن درگیر هستند.
واقعیت این است که توازن اقلیمی این شهر کاهش یافته و امکان خدمات‌رسانی در آن نیز به‌شدت دارای مشکل است. تنها کافی است تصور کنیم که این شهر اگر روزی میزبان بلایای طبیعی باشد چه اتفاقی خواهد افتاد؟ 
از دیگر مصادیق بارز توسعه بی‌رویه و افسارگسیخته تهران که سبب می‌شود شهر دچار عدم‌تحرک و ایستایی شود ایجاد هزاران واحد خالی از سکنه است که در شهر تهران آمارآنها به‌طور تقریبی 600هزار واحد مسکونی برآورد شده است. این واحدهای چالش‌آفرین که به‌دلیل نبود تقاضای مؤثر برای آنها مصداق عینی توسعه بی‌رویه فیزیکی شهر هستند به‌دلیل نداشتن تقاضا، نشان‌دهنده عدم تناسب بین عرضه و تقاضاست. نگهداری تاسیسات زیربنایی این واحدها روی دست دولت مانده و به‌دلیل اینکه سال به سال در معرض فرسودگی هستند دریک کلام سبب فرسایش منابع ملی می‌شوند. به هر روی باتوجه به این تجارب ناخوشایند می‌توان  گفت توسعه شهرها امری پسندیده و مطلوب است اما مشروط بر اینکه این توسعه با رعایت معیارهایی که علم شهرسازی به‌عنوان استاندارد توسعه کالبدی مطلوب برای شهرها پیش روی ما نهاده و درستی آن به‌اثبات رسیده صورت بگیرد. در غیراین صورت اگرقرارباشد توسعه شهرها برای تامین مالی پروژه‌های بلند پروازانه باشد، نتیجه آن چیزی می‌شود که هم‌اکنون با آن مواجه هستیم؛تهرانی با انبوه مشکلات گوناگون که در نتیجه آن عرصه برای همه شهروندان تنگ شده است. 



تهران در هجوم سودجویان

سولماز حسینیون، دکترای شهرسازی و طراح شهری:




تهران مانند بسیاری از نقاط کشورمان و به‌ویژه به‌دلیل مقام پایتختی و مرکزیت خود، بیش از هرجایی در معرض سوءاستفاده سودجویان زمین و سرمایه واقع شده و متأسفانه  شهرسازان و مدیران نیز طی این سال‌ها با دیدگاه‌های یک‌سونگرانه خود بر نابودی سرمایه‌های تاریخی، هویتی و طبیعی شهر دامن زده‌اند؛ اجرای طرح‌های بافت‌های فرسوده و نوسازی در نواحی تاریخی شهرها و مصوبه‌هایی چون برج باغ‌ها نمونه‌هایی از این هدایت‌گری‌های مخرب هستند که تهران (و سایر شهرها) را از تاریخ و خاطره خالی می‌کنند. از سوی دیگر، به‌دلیل ظهور طبقه‌های اقتصادی اجتماعی که به‌ویژه در سال‌های اخیر با ثروت زیاد این شهررا عرصه جولان خود کرده‌اند، با قشری مواجه شده‌ایم که نه‌تنها تاریخ و هویتی ندارند، بلکه برای گم کردن ردپاهای نه‌چندان غرورآمیز خود بر نابودی تاریخ و هویت گذشته دامن‌زده ‌اند، تا بی‌تاریخ بودن خود را پنهان کنند. ازهمین‌رو حضور گسترده و غالب این اقشار در عرصه‌های ساخت‌وساز و خرید و فروش در شهر روند تخریبی هویت شهر تهران را دوچندان کرده‌ است.