عمران به قیمت جان زمین

ستاره حجتی/ ساری- خبرنگار

 ازیک دهه پیش برای نخستین‌بار برداشت بی رویه شن از رودخانه‌ها و منابع طبیعی شمال به بحث داغ فعالان محیط زیست و منابع طبیعی تبدیل شد. گرچه به نظر می‌رسید هدف از این کار توسعه عمرانی باشد، اما طی چند سال گذشته برداشت شن از مازندارن به ویژه در اراضی کشاورزی شدت بیشتری یافت و دولت را ناچار به تصویب قانونی برای منع برداشت شن از اراضی کشاورزی کرد. با وجود این ممنوعیت به نظر می‌رسد برداشت شن همچنان به قوت خود باقی است؛ هرچند مسئولان از کاهش آن خبر می‌دهند.

آمار از کاهش برداشت شن می‌گوید

طبق اعلام شرکت آب منطقه‌ای مازندران، میزان برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ها از 3 میلیون مترمکعب به کمتر از 200 هزار مترمکعب در سال های اخیر رسیده است.  چنگیز افشار، مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه ای این موضوع را تایید می‌کند و می‌گوید: در برخی بازه ها رودخانه های ما بیش از 8 تا 10 متر از بستر طبیعی خود افت و اختلاف ارتفاع پیدا کرد که این  موجب خسارت سنگین و جبران ناپذیر شد.

مردم چه کنند؟

با این وجود، روستاهای زیادی در مازندران هستند که شغل اهالی آنها با یکی از معادن شن و سنگ مرتبط است؛ برخی در رودخانه‌ها و برخی هم در قلب کوه ها. روستاییان اما کمتر تمایل دارند از شغلشان صحبت کنند و البته باور هم ندارند شغلشان به محیط زندگی خودشان آسیب جدی وارد می‌کند. جوان‌ترها معتقدند اگر برداشت ها تهدید محسوب می‌شود، باید گزینه های جایگزینی برای آن وجود داشته باشد.

مجید یکی از این جوان‌هاست که در یکی از روستای شرق مازندران زندگی می‌کند. او می‌گوید: وقتی سال هاست معیشت مردم با این شغل تامین می‌شود، نمی‌توانید یک باره به آن ها بگویید کارتان طبیعت را تخریب می‌کند. مردم به نانشان فکر می‌کنند و اگر قرار بود کنترلی روی این برداشت‌ها صورت می‌گرفت، باید از سوی دولت   بود نه مردم. وقتی از مجید می‌پرسم چرا اهالی دوست ندارند نامی‌از خودشان و روستایشان برده شود، تصریح می‌کند: معلوم است؛ هیچ کس دوست ندارد نام خودش و روستایش به عنوان مخرب برده شود. مردم در معادن شن، ماسه، سنگ و سرب کار نکنند، چه کار انجام دهند؟ به جای گفتن و تکرار کردن واژه تخریب راه حلی برای امرار معاش پیشنهاد کنند، مردم همراهی خواهند کرد.

بازار داغ مصالح هراز

البته با وجود اینکه شرکت آب منطقه ای مازندران از افت بسترهای رودخانه ای استان نگران نیست و روند برداشت شن و ماسه را با وجود فعالیت اهالی محلی کاهشی می‌داند، اما بسیاری از کارشناسان منابع طبیعی همچنان نگران این برداشت ها به ویژه در رودخانه هراز هستند. برداشتی که به گفته مهندسان معدن به دلیل مرغوبیت بالا و به گواه مصالح فروشان به دلیل بازار داغ در مرکز کشور انجام می‌شود.

یک مهندس معدن در این باره می‌گوید: شن و ماسه آمل مرغوبیت بالایی دارد و و با اختلاف قیمت بسیار زیادی در کشور به فروش می‌رسد. اگر شما ماسه اصفهان را تنی 8 هزار تومان خریداری کنید، ماسه آمل با قیمت تنی 20 هزار تومان بیشتر به فروش می‌رسد.  عباس احمدپور درباره شیوه دریافت مجوز برای برداشت شن و ماسه هم توضیح می‌دهد: میراث فرهنگی، محیط زیست، منابع طبیعی و حتی سازمان انرژی اتمی‌در صدور مجوز برداشت دخالت دارند، اما مهم‌ترین نهاد شرکت آب منطقه‌ای است که باید در برابر برداشت‌ها بایستد.

بلای برداشت شن

با وجود روند صدور مجوز نگرانی فعالان محیط زیست مازندران از بین نرفته است. عیسی ابراهیمی، کارشناس محیط زیست می‌گوید: هر چه از شرق و مرکز مازندران به سمت غرب پیش   رویم، این معضل بیشتر دیده می‌شود. ابراهیمی‌معتقد است رودخانه تنکابن هم شرایطی مانند آمل را تجربه می‌کند. او می‌گوید: برداشت شن و ماسه منجر به از بین رفتن بسترهای کم عمق می‌شود و توان بهسازی رودخانه ها را کاهش می‌دهد. کم شدن وسعت این مناطق و کاهش سرعت آب های کم عمق در نزدیک گودال های لایروبی شده به طور چشمگیری کارایی آن‌ها را در جذب مواد غذایی کم می‌کند. در نتیجه افزایش میزان مواد غذایی برای رشد جلبک ها و مواد علفی سطح آب رودخانه ها را به شدت تسریع می‌کنند.

او تصریح می‌کند: تغییراتی که در کیفیت آب رودخانه ها به وجود می‌آید، موجب شکل گیری ابری از گل و لای ریز در آب می‌شود. رسوب حاصل، نفوذ نور به درون آب را کاهش می‌دهد و موجب اختلال در تنفس گیاهان آبزی می‌شود.

ابراهیمی‌توضیح می‌دهد: با کم شدن وسعت این زیستگاه های حیاتی، بسیاری از جانوران آبزی پناهگاه خود را در برابر طعمه خواران از دست می‌دهند و همچنین مکان‌های تولید مثل و تغذیه ای این آبزیان از بین می‌رود. در چنین شرایطی فقط فرصت بقا برای گونه هایی وجود خواهد داشت که مقاومت بالاتری دارند و ماهی هایی که در برابر شرایط تخریبی تحمل ناپذیر هستند، از بین می‌روند.

با همه این مشکلات، امروز جهان به فکر راهکارهای جایگزین برداشت از رودخانه ها افتاده است. یکی از این راهکارها که در بسیاری از کشور از جمله حاشیه خلیج اجرا می‌شود، برداشت از عمق دریاهاست؛ اگر چه شاید روزی زنگ هشدار برای دریاها هم به صدا دربیاید.

تهدید عمران به جان عمران

اگر چه برداشت شن و ماسه ذیل طرح های عمرانی تعریف شده است، اما به نظر خود به عامل تهدید عمرانی هم بدل می‌شود. یک کارشناس ارشد عمران در این باره می‌گوید: برداشت شن و ماسه معمولا از ته شسته‌های بستر رودخانه انجام می‌شود که ثبات بستر رودخانه را کاهش می‌دهد.  نیما ساکی تغییر در الگوی جریان طبیعی آب، دگرگونی مقطع طولی و عرضی رودخانه، تشدید فرسایش و رانشی شدن حاشیه رودخانه را از دیگر پیامدهای نامطلوب برداشت می‌داند. این کارشناس ادامه می‌دهد: این برداشت‌ها استحکام پل ها به ویژه پل‌های قدیمی‌را در معرض تهدید قرار می‌دهد. پایداری و استحکام سازه ها و تأسیسات آبی را به خطر می‌اندازد و تغییر امتداد رودخانه و آسیب های ناشی از سیل را به همراه دارد.