کلاف سردرگم بیمه زنان‌ سرپرست خانوار در ایران

شهرزاد همتی

سرپرست خانوار، کسی‌است که مسئولیت امرار معاش و مدیریت خانواده را بر عهده دارد؛ در مواقعی هم که خانواده در شرایطی نباشد که برای خود سرپرستی تعیین کند، پیرترین فرد خانواده به عنوان سرپرست خانواده معرفی می‌شود. در اکثر جوامع، مردان ـ به‌ عنوان پدر ـ سرپرستی خانواده را بر‌عهده دارند و در جوامع دارای بافت سنتی همچون ایران، پدر تا همیشه مدیریت خانواده را بر عهده دارد. تا مدتی پیش خانواده‌ای که به هر دلیلی مرد خود را از دست می‌داد «بی‌سرپرست» خوانده می‌شد و هنوز که هنوز است، زنان بی‌شماری هستند که سرپرستی خانواده را بر عهده دارند اما بسیاری آنها را «زنان بی‌سرپرست» می‌نامند. هم‌اکنون زنان بیوه، زنان مطلقـه، همسران مردان معتاد، همسران مردان زندانی، همسران مردان بیکار، همسران مردان مهاجر، همسران مردانی که در نظام وظیفه مشغول خدمت هستند، زنان خودسرپرست (زنان سالمند تنها)، دختران خودسرپرست (دختران بی‌سرپرستی که هرگز ازدواج نکرده‌اند) و همسران مردان ازکارافتاده و سالمند، در گروه زنان سرپرست خانوار تعریف می‌شوند.

هنوز تکلیف روشنی نداریم

بنا بر سرشماری مرکز آمار ایران، تعداد زنان سرپرست خانوار در دهه‌‌‌های گذشته رو به رشد بوده است اما باید گفت که برنامه‌‌های توسعه اقتصادی، در زندگی این زنان، تغییری ایجاد نکرده و تعداد آنها بدون نوسان امیدوار‌کننده‌ای زیاد شده است. بر ‌اساس ‌این آمار، در سال١٣٣٥ تعداد زنان سرپرست خانوار در کل کشور اندکی بیش از ٣١٢‌هزار نفر بوده است. این آمار در سال١٣٤٥ به مرز ٣٣٠‌هزار نفر و در سال١٣٥٥ به مرز ٥٠٠‌هزار نفر می‌رسد اما از ١٣٦٥ به بعد در سال‌های ١٣٧٥، ١٣٨٥ و ١٣٩٥ با رشدی چند‌برابری به‌ترتیب به ٦٨٥‌هزار، یک‌‌میلیون و ٣٧‌هزار، یک‌‌میلیون‌و ٦٠٠‌هزار، 2میلیون ‌و ٥٤٠‌ هزار و 3میلیون‌ و ٦١‌هزار نفر می‌رسد؛ به‌عبارتی در فاصله 6دهه تعداد زنان سرپرست خانوار از ٣٠٠‌هزار نفر به 3میلیون نفر رسیده است. عمده افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار، در سرشماری١٣٦٥ یعنی دوران پس از جنگ و شروع دوران جدید سازندگی در ایران دیده می‌شود؛ دورانی که تعداد زیادی از روستاها با پدیده‌‌هایی مانند خشکسالی، بیکاری و مهاجرت، به پایان شکوفایی خود نزدیک و نزدیک‌‌تر شدند و مردان روستا، کمتر و کمتر.

در ایران تعداد خانواده‌هایی که سرپرست آنها مرد است، بیش از 15میلیون و 711هزار خانوار و تعداد خانواده‌هایی که سرپرست آنها زن است، بیش از یک‌میلیون و 641هزار خانوار است. رشد خانواده‌های مردسرپرست طی سال‌های 75 تا 85، حدود 38درصد بوده اما این رشد در مورد خانواده‌های زن‌سرپرست، به 58درصد رسیده است. بر اساس سرشماری سال1385، سهم زنان در سرپرستی خانواده‌ها، 9/4درصد بوده است. این میزان در سال1375، 8/4درصد بوده و طی یک دهه، رشدی یک‌درصدی داشته است. این آمار، حاکی‌است که سالانه 60هزار زن سرپرست خانوار به آمار قبلی افزوده شده‌اند.

 سن حدود 26درصد از این گروه زنان بین 25 تا 44سال، 38درصد بین 45 تا 64سال و 32درصد نیز بالاتر از 64سال است. دلایل عمده سرپرستی زنان در خانوار، فوت همسر (حدود 70درصد این گروه را به ‌خود اختصاص می‌دهد) و در وهله دوم، طلاق (5درصد زنان در شهرها و 2درصد در روستاها) است.

قدمت تلاش برای برقراری بیمه زنان سرپرست خانوار به 18سال پیش بازمی‌گردد. از آن زمان تا امروز چه «معاونت امور زنان و خانواده» ریاست جمهوری و چه نمایندگان مجلس برای احقاق این حق مهم، تلاش‌های فراوانی کرده‌اند اما تاکنون بیمه‌شدن تمامی زنان سرپرست خانوار محقق نشده است.

بیمه زنان خانه‌دار ازجمله لوایحی‌است که سال‌‌هاست میان دولت و مجلس و دستگاه‌های اجرایی در رفت‌وآمد است و هنوز آنچنان که وعده داده می‌شد به مرحله اجرا درنیامده است. این‌روزها هم فراکسیون زنان و خانواده، رسیدگی به وضعیت بیمه زنان خانه‌دار را در دستور کار دارد.

ابتدا در زمان دولت‌های هفتم و هشتم، هیأت دولت، مرکز مشارکت زنان را موظف به پیگیری بیمه زنان خانه‌دار کرد. بر این اساس، صندوق تأمین اجتماعی، طرح بیمه زنان خانه‌دار را در سال80تدوین و به هیأت دولت واگذار کرد اما به‌دلیل مشکلاتی که وجود داشت، این طرح مورد مخالفت قرار گرفت. در سال81 برای اجرای یک آیین‌نامه با همکاری مرکز امور زنان و خانواده وقت، قراردادی با بهزیستی امضا شد که نسبت به بیمه زنان خانه‌‌دار ـ آن هم تحت شرایط خاصی ـ اقدام شود.

در سال85 هیأت دولت، مرکز امور زنان و خانواده را موظف به همکاری با فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی برای بررسی نحوه اجرای کامل بیمه زنان خانه‌دار کرد که منجر به تهیه پیش‌نویس اساس‌نامه بیمه زنان خانه‌دار در اسفند‌ماه همان سال شد اما این طرح با مخالفت اکثر اعضا روبه‌رو و از دستور کار خارج شد. در ادامه، بیمه زنان خانوار در قالب بیمه حرف و مشاغل آزاد اصلاح شد که در کمیسیون اجتماعی دولت، اجرای این طرح مورد تأیید قرار گرفت و در هیأت مدیره تأمین‌اجتماعی آن‌زمان نیز تصویب و ابلاغ شد. در آن زمان طیفی از زنان از این طرح استقبال کردند و خودشان را تحت پوشش بیمه قرار دادند که البته بعد از چند سال این بیمه هم ناکام ماند.

در مجلس دهم نیز نمایندگان مردم به عدم‌اجرای بیمه زنان خانه‌دار و پادرهوابودن آن واکنش نشان دادند. برای مثال خردادماه سال ‌جاری، طیبه سیاوشی ـ نایب‌رئیس فراکسیون زنان مجلس ـ با انتقاد از سیاست‌های یک بام و دو هوای دولت در اجرای بیمه زنان خانه‌دار، گفت: جمعیت بسیار زنان خانه‌دار و وضعیت مالی بد صندوق‌های بیمه‌ای باعث کم‌توجهی دولت به این موضوع است. با‌وجود اینکه در قانون برنامه ششم توسعه، بیمه زنان خانه‌دار با داشتن حداقل 3فرزند به تصویب رسیده اما ما معتقد به بیمه تمامی زنان خانه‌دار هستیم و این موضوع را پیگیری خواهیم کرد. البته با توجه به جمعیت بسیار زیاد زنان ایرانی خانه‌دار و اینکه صندوق‌های بیمه‌ای در مرحله ورشکستگی‌ هستند، اجرای این برنامه‌ها سخت و زمانبر است اما البته اجرای بیمه زنان خانه‌دار با حداقل 3فرزند که در برنامه ششم توسعه آمده، محتمل‌تر است.

پروانه سلحشوری ـ رئیس فراکسیون زنان مجلس ـ نیز مرداد‌ماه اعلام کرد که این فراکسیون، پیگیر اصلاح قانون، جامع و کامل‌ترکردن آن و بهترین راهکار برای اجرای آن است اما هرچه پیش‌ می‌رویم این کار، سخت‌‌تر به نظر می‌رسد. البته سعی داریم راهکاری برای جذب کمک‌های بیشتر مالی پیدا کنیم تا چتر حمایتی بیمه بر سر همه زنان درخواست‌کننده گسترده شود. طبق اذعان سلحشوری، به‌ دلیل قابلیت اجرایی پایین بیمه زنان خانه‌‌دار، در این مدت فقط ۷۰ تا ۲۰۰هزار نفر از زنان توانسته‌اند بیمه شوند که رقمی بسیار کم است.

120هزار زن سرپرست خانوار در انتظار بیمه در این رابطه طیبه سیاوشی به همشهری می‌گوید: «ما طرح بیمه زنان سرپرست خانوار را بر اساس برنامه ششم توسعه دنبال می‌کردیم و در ارتباط با آن 2جلسه با سازمان تأمین‌اجتماعی گذاشتیم و آنها به خاطر مشکلاتی نظیر کمبود مسائل مالی، فقط پذیرفتند که یک بیمه فراگیر داشته باشند که بر اساس آن تعدادی از این زنان را تحت پوشش قرار دهند. منتها ما در بودجه سال97، پیشنهاد دادیم که 230میلیارد تومان را مطابق جدول تبصره14 لایحه برنامه و بودجه به بیمه زنان سرپرست خانواری اختصاص بدهند که تحت پوشش کمیته امداد هستند. این بیمه فعلا اختصاص داده شده و در کمیسیون تلفیق تصویب شده است و حالا باید ببینیم در صحن علنی سرنوشتش چه خواهد بود».

عضو کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: «مسئله مهمی که وجود دارد این است که زنان سرپرست خانوار، حقوق و کار ثابت و درآمد ماهانه پایدار ندارند. اگر آنها این منابع پایدار دائمی را داشتند و می‌توانستند حداقل امکانات بهداشتی و درمانی را دریافت کنند، این همه اصرار وجود نداشت اما از آنجا که این مسائل درمانی می‌تواند آنها را به سمت فقر مطلق ببرد و ما شاهد این سقوط بوده‌ایم، تصمیم گرفتیم برای بیمه‌کردن آنها تلاش کنیم و از طرفی بعد از مدتی می‌دیدیم در بین این زنان کسانی وجود دارند که در‌ آستانه میانسالی قرار دارند و بعد از 10سال با پرداخت حق بیمه، می‌توانند یک مستمری حداقلی داشته باشند و برای همین تلاش می‌کنیم و امیدواریم که بتوانیم یک منبع پایدار برای این زنان سرپرست خانوار پیدا کنیم. امسال نخستین سالی بود که ما این بیمه را وارد بودجه کردیم و حالا باید تلاش کنیم تا یک منبع پایدار برای زنان پیدا کنیم».

در مجلس یازدهم، جلسات متعددی برای بررسی وضعیت بیمه زنان خانوار برگزار شده است. در این جلسات مقرر شده که وزارت تعاون، اطلاعات و آمار دقیقی از زنان سرپرست خانوار با بیش از 3فرزند ، به فراکسیون زنان ارائه و به ‌صورت شفاف، چگونگی پوشش‌دهی آیین‌نامه فراگیر را تشریح کند و سازمان برنامه و بودجه نیز میزان بودجه مورد نیاز برای بیمه زنان سرپرست خانوار را ابلاغ کند. در این جلسات طیبه سیاوشی اعلام کرده است که 120هزار زن سرپرست خانوار هنوز بیمه نشده‌اند؛ یعنی در واقع از مجموع 770هزار زن سرپرست خانوار، 120هزار نفر مد نظر فراکسیون بوده‌اند که هنوز بیمه نشده‌اند؛ مسئله‌ای که قرار است در دوره پنج‌ساله برنامه ششم حل شود؛ مسئله‌ای که به‌ نظر می‌رسد فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی به‌شدت پیگیر آن است.

مطابق بخشنامه‌ای که کمیته امداد امام خمینی(ره) در اختیار روزنامه همشهری قرار داده است، اقدامات توسعه بیمه‌‌های اجتماعی در کمیته امداد عبارت است از: زنان سرپرست خانوار شهری، مجریان طرح اشتغال و خودکفایی و قالیبافان صنایع‌دستی شناسه‌دار. مطابق این بخشنامه گروه زنان سرپرست خانوار شهری و مجریان طرح‌های اشتغال و خودکفایی بر اساس قانون هدفمندی یارانه‌ها از معافیت 10درصدی پرداخت حق بیمه بهره‌مند هستند و 8درصد باقیمانده نیز از محل اعتبارات دولت پرداخت می‌شود.

به طور قطع تمامی واجدان شرایط بالای 40سال که زمینه بهره‌مندی از این خدمت را داشته‌اند تا‌کنون به شعب سازمان تأمین اجتماعی معرفی شده‌اند و پس از انعقاد قرارداد بیمه، برای آنان بیمه‌پردازی شده است که حدود 75درصد از کل بیمه‌شدگان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند.

بیمه همگانی؟ ممکن نیست

همچنین محسن ایزدخواه ـ پژوهشگر کار و تأمین اجتماعی ـ درباره بیمه زنان سرپرست خانوار به همشهری می‌گوید: «سازمان تأمین اجتماعی بخشی از جمعیتی را که تحت پوشش خود قرار داده است، تحت عنوان زنان سرپرست خانوار یا بیمه زنان خانه‌دار مد نظر قرار داده است؛ بنابراین چه زنانی که سرپرست خانوار و عهده‌دار زندگی باشند و چه خانم‌های متاهل خانه‌دار و چه دوشیزگان،  همه می‌توانند اگر زیر 50سال داشته باشند تحت پوشش بیمه بازنشستگی قرار بگیرند». ‌وی می‌افزاید: «نکته‌ای که وجود دارد این است که این بیمه جنبه اختیاری دارد و چون جنبه اختیاری دارد و کل حق بیمه توسط زنان پرداخت می‌شود، ممکن است آن رغبت لازم وجود نداشته باشد و همچنین ممکن است برای شخص یا خانواده، بار مالی داشته باشد؛ چون 3نرخ متفاوت برای زنان خانه‌دار وجود دارد؛ اگر قرار باشد که فقط از بازنشستگی برخوردار باشند نرخ بیمه 12درصد است، اگر قرار باشد بازنشستگی و فوت داشته باشند نرخ 14درصد دارد و اگر خواسته باشند بازنشستگی قبل از فوت و ازکارافتادگی را هم در نظر بگیرند نرخش 18درصد است؛ ضمن اینکه بابت درمان باید سرانه جدایی پرداخت کنند؛ بنابراین الان بستر این فضا به لحاظ قانونی برای افراد زیر 50سال وجود دارد و می‌توانند خود را به صورت اختیاری تحت پوشش بیمه قرار دهند».

ایزدخواه همچنین درباره زنان روستایی می‌گوید: «این نرخ برای زنان روستایی، متفاوت است؛ اگر آنها خود را در صندوق بیمه روستاییان و کشاورزان بیمه کنند ـ با توجه به اینکه آنجا چند سطح مزدی متناسب با توان مالی آن فرد روستایی در نظر گرفته شده ـ آنها هر سطحی از دستمزد را که بپذیرند، دولت 2برابر آن سهم می‌گذارد و کمک می‌کند. این کارشناس بیمه درباره اینکه آیا سازمان تأمین‌اجتماعی با توجه به مشکلات اخیر بیمه‌ای کشور بضاعت تخصیص بودجه برای بیمه زنان سرپرست خانوار را دارد یا نه، معتقد است: «مشکلی که ما داریم و نشان‌می‌دهد که بی‌توجهی در اکثر دولت‌ها فراگیر بوده، همین مسئله است. وقتی بحث طرح تحول سلامت پیش ‌آمد، چه وزارت کار و چه وزارت بهداشت از یکدیگر سبقت گرفتند و برآوردی داشتند که حدودا یک جمعیت   6ـ5میلیون نفره، تحت پوشش هیچ بیمه حمایتی نیستند و بدون آنکه بررسی کنند و ببینند آیا همه این افراد توان مالی دارند یا نه، فراخوانی دادند که پیرو آن جمعیتی بالغ بر 11میلیون نفر به صورت رایگان در چارچوب طرح تحول سلامت تحت پوشش سازمان بیمه سلامت قرار گرفتند. این هزینه‌‌های کمرشکن درمانی معطوف به درآمدهای کم سازمان بیمه سلامت بود. از آنجا که سازمان بیمه سلامت از وزارت تعاون، منفک و به وزارت بهداشت ملحق شد، آن‌زمان آنها به نحوی از آن طرف بام افتادند و موانعی ایجاد کردند و بخش بسیار بزرگی از آن جمعیت 11میلیون نفره را از درمان محروم کردند. پیشنهاد ما این است که اگر واقعا خانواده‌هایی وجود دارند که سرپرست‌شان زن است و واقعا توانایی پرداخت هزینه‌های خود را ندارند از طریق آزمون وسع و مکانیسم‌های وزارت تعاون تحت پوشش خدمات درمانی قرار گیرند. متأسفانه آن افراط و تفریطی که عرض کردم منجر به شانه‌خالی‌کردن بیمه سلامت شده؛ مگر آنهایی که تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند.

این، بخشی از شمایل فعلی وضعیت بیمه زنان سرپرست خانوار است؛ طرحی که هنوز جزئیات آن به صورت کامل محقق نشده و از وعده‌های دولت تدبیر و امید است. با توجه به وضعیت بودجه و شرایط بد بیمه‌ها به نظر نمی‌رسد که سازمان تأمین‌اجتماعی توانایی بیمه‌کردن تمامی زنان سرپرست خانوار را داشته باشد اما شاید حداقل بشود با تهیه یک آمار مدون و دقیق، تعداد زنان نیازمند به بیمه را مشخص کرد؛ بگذریم که در این آمارها مثل همیشه زنان بدون شناسنامه و کودکان زنانی که پدر غیرایرانی دارند از سرشماری بازخواهند ماند.