ریزگردهای نفس گیر

اسدالله افلاکی

پدیده ریزگرد یا گردوغبار تا پیش از سال 89هر از گاهی آسمان برخی شهرهای جنوب و غرب را فرا می‌گرفت برای نمونه، در نخستین روزهای تابستان 88اهواز و برخی شهرهای مرکزی و جنوبی وغربی کشور و تهران  درگیر این پدیده شدند.پدیده گرد و غبار اما از سال 89 شدت گرفت. در آن سال از همان آغازین روزهای فصل بهار، گردوغبار مهمان آسمان مناطق غربی کشور به‌خصوص استان خوزستان شد. در همین سال بود که دامنه نفوذ ریزگردها فراتر از خوزستان و مناطق غربی به بسیاری از مناطق دیگر کشور هم سرایت کرد و در اردیبهشت‌ماه سال 89نیمی از مناطق کشور را در برگرفت. خردادماه 89، بازهم دایره بروز ریزگردها گسترده‌تر شد و تقریبا آسمان بیشتر مناطق کشور آکنده از گردوغبار شد؛ پدیده‌ای که حالا بیش از 19سال است مهمان‌گاه و بیگاه 23استان کشور می‌شود. دراین میان، خوزستان بیش از هر منطقه دیگری با گردوغبار دست و پنجه نرم می‌کند.  در آن زمان مسئولان محیط‌زیست و منابع طبیعی همواره بر خارجی بودن منشأ گردوغبار خوزستان تأکید می‌کردند. سیستان و بلوچستان هم طی همه‌این سال ها به دلیل خشک شدن تالاب هامون با پدیده گرد و غبار مواجه بوده و این روند همچنان ادامه دارد.
 
شناسایی  منشأ گردوغبار در خارج از کشور

علیرضا صابری پور، مدیرکل منابع طبیعی خوزستان خرداد سال89، با اشاره به اینکه 95درصد ریزگردها منشأ برون مرزی دارد تصریح کرد: 14منطقه در خارج ازکشور شناسایی شده که منشأ ریزگرد‌ها هستند؛ تصاویر ماهواره‌ای به‌طور مستند این مناطق را نشان می‌دهد. وی درخصوص 5درصد منشأ داخلی ریزگردها به تالاب هورالعظیم اشاره کرد و گفت: این تالاب در سال‌1976بیش از 770‌هزار هکتار وسعت داشت اما  ‌اکنون این وسعت به 125‌هزار هکتار کاهش یافته و خشک شدن این اراضی در ایجاد ریزگرد مؤثر است. وی درباره اقدامات انجام شده برای مهار ریزگرد هم یادآورشد: درپی بازدید عراقی‌ها از تثبیت بیابان در منطقه ابوزیدآباد کاشان و تمایل آنها به استفاده از تجارب ایران، قرار شد به‌منظور آشنایی با شیوه‌های مهار بیابان در ایران، 100نفر در گروه‌های 25نفره ازعراق به کشور ما سفر کنند اما هنوز اقدامی در این خصوص صورت نگرفته است.

غلام‌عباس عبدی نژاد، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور هم خردادماه 89با تأکید بر خارجی بودن 95درصد گردوغبار ایران گفت: ایران برای در اختیار گذاشتن تجارب خود در زمینه مهار بیابان‌زایی به عراق و سایر کشورهایی که منشأ گردوغبار هستند اعلام آمادگی کرد اما مشکل اینجاست که بحث مقابله با گرد‌وغبار در عراق اولویت ندارد.

 همزمان با افزایش ظهور و بروز گردوغبار در ایران، وزیر محیط‌زیست عراق اعلام کرد که کشورش 45‌میلیون دلار برای مهار کانون‌های گردوغبار کشور خود اختصاص می‌دهد ؛ کانون‌هایی که گردوغبار آن، گاه و بیگاه آسمان ایران را فرا می‌گیرد. این اقدام عراق ناشی از کمیته‌ای بود که در سال 88در پی سفر فاطمه واعظ جوادی، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران به عراق با موضوع «گرد وغبارها و ذرات معلق در هوا» تشکیل شد.

ایران برای مهار گردوغبار به کمک عراق می‌رود

 4مرداد 89، معاون محیط انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست از کمک‌های فنی و کارشناسی ایران به کارشناسان عراقی در زمینه مقابله با بیابان‌زایی و مهار بیابان خبر داد. علی محمد نوریان، با اشاره به ورود یک هیأت  از وزارت محیط‌زیست عراق به ایران به‌منظور انتقال تجربه در زمینه مهار بیابان‌زایی و کنترل ریزگردها گفت: این هیأت برای اجرای تصمیمات اتخاذ شده در جلسه مشترک دو کشور در عراق به ایران سفر می‌کند.

  هورالعظیم؛ منبع ریزگردها 

  هرچند مسئولان محیط‌زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور منشأ 95درصد ریزگردها را کشورهای عربستان، سوریه، عراق و شمال آفریقا اعلام کرده و از اختصاص اعتبارات قابل توجهی برای مالچ پاشی در عراق خبر دادند اما روزنامه همشهری 20اردیبهشت‌ماه 89در گزارشی از داخلی بودن ریزگردهای رونمایی کرد. در آن گزارش به نقل از حسین آخانی، زیست‌شناس اعلام شد که براساس مطالعات میدانی و تحقیقات آزمایشگاهی ریزگردها منشأ داخلی دارند.

 این استاد دانشگاه تهران به همشهری گفت: در مورد منشأ ریزگردها 2نظریه وجود دارد؛ نظریه‌ای که تأکید می‌کند منشأ این ریزگردها عربستان، سوریه و حتی شمال آفریقاست و روی این نظریه تبلیغ گسترده‌ای شده است، اما نظریه دوم، برداخلی‌بودن منشأ ریزگردها تأکید می‌کند.براساس این نظریه، منشأ ریزگردها، مناطق تالابی مجاور مرز ایران و عراق به‌ویژه تالاب هورالعظیم اعلام شده اما برای هیچ‌یک ازدیدگاه‌ها دلایل علمی ارائه نشده و این وظیفه دستگاه‌های دولتی است که با روش‌های  شناخته شده علمی برای شناسایی منشأ ریزگردها اقدام کنند.

این پژوهشگر منابع طبیعی، از آزمایش نمونه‌هایی از ریزگردهای منطقه‌ای در جنوب خوزستان - نزدیکی مرز عراق- خبر داد و گفت: این نمونه‌ها را برای آزمایش از خوزستان به تهران منتقل کردیم. او گفت که آزمایش‌های متعدد با میکروسکوپ الکترونیکی نشان داد داخل ریزگردها، دیاتوم‌ (Diatom)، نوعی جلبک که در آب‌های شور و شیرین دیده می‌شود، وجود دارد. علاوه براین، ریزگردها حاوی نوعی زئوپلانکتون به نام استراکد (Ostracod) است.این یافته‌ها ثابت می‌کند ریزگردها منشأ تالابی دارند نه بیابانی.

آخانی، نتیجه‌ این تحقیقات را  بسیار مهم عنوان کرد و افزود: این تحقیقات گرچه کامل نشده، اما تا همین مقطع، نشان می‌دهد که ریزگردهایی که در آسمان کشور ما دیده می‌شود بدون هیچ تردیدی منشأ تالابی دارند و به‌احتمال قوی از تالاب هورالعظیم در جنوب ایران وعراق نشأت می‌گیرند.براین اساس، خاستگاه ریزگردها نمی‌تواند مناطق دوردستی نظیر عربستان و شمال آفریقا باشد زیرا اساسا در این مناطق، تالابی وجود ندارد. نکته علمی دیگری که وجود دارد اینکه عمده ریزگردهایی که در آسمان کشور ما مشاهده می‌شوند رسی هستند.

این استاد دانشگاه تهران تأکید کرد:خاک‌های رسی با توجه به اینکه از جنس رسوب هستند دانه‌هایشان بسیار ریز است. اما تپه‌های ماسه‌ای که در بیابان‌های عربستان و آفریقا وجود دارد دانه‌هایشان در مقایسه با خاک رس بسیار درشت‌تر است به همین دلیل امکان جابه‌جایی این ماسه‌ها در مسافت طولانی وجود ندارد. این در حالی است که ریزگردها نه‌تنها در استان‌های مرزی بلکه در آسمان تهران هم دیده شده‌اند.

گرد وغبار اما از آن زمان تاکنون همچنان مهمان آسمان شهرهای مختلف ایران به‌ویژه خوزستان است و این پدیده به یکی از مهم‌ترین معضلات محیط‌زیست تبدیل شده است. اکنون مسئولان نیز به این نتیجه رسیده‌اند که علاوه بر کانون‌های خارجی، کانون‌های داخلی هم در شکل‌گیری گرد وغبار سهم عمده‌ای دارند به‌ویژه آنکه یک میلیون هکتار از 3میلیون هکتار از عرصه‌های تالابی کشور به‌دلیل عدم‌تامین حقابه خشک و به کانون گردوغبار تبدیل شده‌اند با وجود این، هنوز حقابه تالاب‌ها تامین نمی‌شود. حالا نه‌تنها خوزستان و 21 استان دیگر کشور در معرض گرد وغبار داخلی هستند که نزدیک به 180هزار هکتار کانون گردوغبار در اطراف پایتخت هم شکل گرفته و روز به روز بر تعداد وقوع پدیده گرد و غبار در نقاط مختلف کشور افزوده می شود؛ پدیده‌ای که سلامت شهروندان را نشانه گرفته و بروز آن ،گاه به تعطیلی مدارس و ادارات منجر می‌شود و شماری از شهروندان را روانه بیمارستان می‌کند.

عکس: مازن هواشم