رویت ماهواره در خیابان جمهوری

شبنم سیدمجیدی

اینکه دقیقا در چه سالی نخستین گیرنده‌های ماهواره و دیش‌های بشقابی خیلی بزرگ ابتدایی وارد ایران شدند، مشخص نیست، اما عده‌ای می‌گویند استفاده مردم از ماهواره در سال1367 بر همه محرز شد. البته بررسی آرشیو روزنامه‌ها نشان می‌دهد که تا سال1372 هنوز هیچ‌یک از مقامات درباره این پدیده صحبتی نکرده‌اند.

محمدعلی ابطحی که در نیمه دوم دهه 60 در صداوسیما حضور داشت، در یادداشتی نوشته است: «آن زمان خیلی از مسئولان فرهنگی، مسئله ورود ماهواره را جنگ روانی می‌دانستند و درباره اینکه اگر به ایران بیاید چه خواهد شد صحبت می‌کردند، اما معمولا چشم‌هایشان را روی واقعیت می‌بستند». ابطحی در سال1367 به وزارت ارشاد رفت. آن زمان بود که در خیابان جمهوری و از بالای یک ساختمان بلند، برای نخستین بار دیش‌های ماهواره را روی چند ساختمان دید.

در آن سال‌های اواخر دهه 60 همچنان بحث اصلی بر سر ویدئو بود که ناگهان پدیده‌ای جدید به نام ماهواره سربرآورد. ویدئو خودش بلبشویی درست کرده بود. این وسیله که در دهه 60 تقریبا تبدیل به اپیدمی شده بود، پس از بیش از یک دهه بگیر و ببند، نشد که جلوی آن گرفته شود و در‌نهایت ویدئو آزاد شد. در ادامه، گیرنده‌های ماهواره آمدند و ویدئو دیگر اصلا در برابر آن همه شبکه متنوع خارجی حرفی برای گفتن نداشت. در سال1372 محمدعلی زم، عضو شورای نظارت صداوسیما بود. او گفته بود که فقط در تهران 20هزار دیش کار می‌کند. در همین سال‌ها بود که ماهواره‌ به سرعت شیوع یافت و کم‌کم درباره آسیب‌های آن صحبت ‌شد: «علل گرایش مردم به ماهواره»، «پیامدهای تماشای ماهواره برای خانواده ها»، «تأثیرماهواره بر هویت جوانان» و ... . صدها مقاله درباره آن نوشته شد، ده‌ها همایش، پنل و کلاس آموزشی برگزار شد.

اواخر 1372وزیر وقت کشور در یکی از نخستین اظهارنظرهای مقامات درباره ماهواره گفت: «همه آنتن‌های ماهواره‌ای ظرف مدت 2‌ماه جمع‌آوری و از نصب آنها جلوگیری خواهد شد». لایحه ممنوعیت استفاده از تجهیزات ماهواره‌ای نیز در سال1373 در مجلس شورای اسلامی به رأی گذاشته شد. البته این طرح مخالفان سرسختی در مجلس داشت، اما با این همه در آخر به تصویب رسید. همه‌‌چیز یک‌دفعه به‌هم ریخت. مردم در شمال و جنوب شهر به تکاپو افتادند. بعضی‌ها خودشان دیش‌ها را جمع می‌کردند و بعضی دیگر در گفت‌وگو با جراید آن زمان می‌گفتند چرا قبلا از ورود این گیرنده‌ها جلوگیری نشد،‌ اینها که یک‌شبه وارد بازار نشده است؟ هر چند وقت یک‌بار دیش‌های ماهواره‌ها از پشت‌بام‌ها جمع می‌شدند. اما همچنان هربار که شهر را از بالای یک بلندی نگاه می‌کردی، بشقاب‌های جورواجور خودنمایی می‌کردند. طرح ممنوعیت نتوانسته بود تأثیرگذار باشد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال1393، یعنی درست 20سال بعد از تصویب قانون ممنوعیت استفاده از تجهیزات ماهواره، گزارشی درباره وضعیت این طرح منتشر کرد. در بخشی از این گزارش به نداشتن کارایی و اثربخشی این قانون اشاره شده است؛ «در پیش نگرفتن یک رویکرد ثابت و مشخص، باعث شده ‌که همه کارهای انجام‌‌گرفته در این حوزه به نتیجه مشخصی نرسد. از این روی، قانون منع استفاده از تجهیزات ماهواره‌ای به باور بسیاری از کار‌شناسان، کارایی و اثربخشی خود را از دست داده... .»

چنگیز پهلوان -پژوهشگر و نویسنده ایرانی- در سال1369 در شماره سوم ماهنامه کِلک نوشته بود: «به یاد آوریم در آغاز انقلاب 1357 بدگمانی شدیدی نسبت به سینما وجود داشت. این بدگمانی به‌تدریج برطرف شد... . در آغاز انقلاب اسلامی بارها بر سر تلویزیون بحث و حدیث بوده است؛ با این حال از همان آغاز به سبب اهمیت کاربرد تبلیغاتی تلویزیون، حکومت خیلی آسان آن را پذیرفت و کوشید که برنامه‌های آن را اسلامی کند».

او در بخش دیگری از این مقاله که درباره ویدئو و اینکه مکانیسم کنترل و نظارت نمی‌تواند کارساز باشد، نوشته بود: «گروه‌هایی که از قبول وسیله‌های مدرن در زندگی سر باز می‌زدند، خود هنگام ضرورت پذیرای آنها می‌شوند و با گذشت زمان به آنها خو می‌گیرند». پهلوان نوشته بود: «در جهان کنونی تکنولوژی، به‌خصوص تکنولوژی فرهنگی با شتاب شگفت‌انگیزی تغییر و تحول می‌یابد. ما نمی‌توانیم هربار که با پدیده تازه‌‌ای روبه‌رو می‌شویم سرگردان و آشفته به راهیابی برای مهار کردن آن پدیده بپردازیم. به فرض که موفق شویم، نقش ما نقش فعال و سازنده‌ای در فرهنگ جهانی نخواهد بود. نقش ما در حد نقش ژاندارم فرهنگی تنزل خواهد یافت». او به درستی نوشته بود که «امروز ویدئو است، فردا ماهواره و پس از آنها...». پهلوان هنوز نمی‌دانست اما پس از آنها، یک روز ویدئو عادی شد و امروز دیگر حتی در خانه‌ها کاربردی ندارد. یک روز کامپیوترها فراگیر شدند، سی‌دی‌ها آمدند، اینترنت همه‌گیر شد، شبکه‌های اجتماعی همه‌جا رسوخ کردند و... . هر بار هم با هرکدام مخالفت‌هایی شد، اما واقعیت این است که هیچ‌کدام مهار نشدند. گیرنده‌های ماهواره‌ای، دیگر میان همه رسانه‌های جورواجور اینترنتی، توجه زیادی جلب نمی‌کنند. امروز نوبت توییتر، تلگرام، اینستاگرام و... است. فردا را خدا می‌داند.