طرح ترافیک تهران؛ نسخه 1358

سید محمد فخار، خبرنگار

 نخستین طرح ترافیک تهران در سال 1358و تنها چند‌ماه پس از انقلاب اسلامی در پایتخت به اجرا درآمد. این طرح که ابتدا «طرح بهبود ترافیک تهران» نام داشت، چنان اهمیت یافت که از هیأت دولت موقت و سخنگو و وزرا گرفته تا شهردار و مقامات انتظامی تهران را به‌خود مشغول کرد. این نخستین طرح ترافیک تهران بود که تا سال96 اجرا شد و پس از آن جای خود را به طرح ترافیک جدید داد. تهران 58 و ترافیک و راه‌حل آن را در این گزارش می‌خوانید.

  وضعیت شهر چگونه بود؟ 

تهران در سال58 و پس از انقلاب، حدود  1100اتوبوس داشت. در جریان انقلاب، نزدیک به 140اتوبوس تهران از رده خارج شده و امکانات عمومی شهر به کمترین حد خود رسیده بود. شرایط مینی‌بوس‌های تهران نیز در داخل شهر تعریفی نداشت و بیشتر مینی‌بوس‌ها میل به جابه‌جایی مردم به خارج از شهر و دریافت کرایه بیشتر داشتند. 21آبان 1358 اعلام شد که نفوس تهران در 9‌ماه پس از انقلاب، یک میلیون و 500هزار نفر افزایش یافته و علت آن وعده‌های غیرعملی‌ای است که داده شده مبنی بر اینکه در تهران به مستضعفین خانه و کار می‌دهند و روستاییان خانه و پیشه خود را رها ساخته و به تهران کوچ کرده‌اند و چون از آن وعده‌ها خبری نشده در این شهر آواره شده‌اند که این عمل تهران را دچار مشکل کرده‌است. این معضل همراه خود ترافیک بیش از حد را نیز برای پایتخت به ارمغان آورد. جو انقلابی معابر تهران 9‌ماه پس از پیروزی، با ماجرای اشغال سفارت آمریکا مواجه شد تا معابر مرکزی شهر به‌طور کامل قفل شود و این وضع تا زمستان 58 ادامه یافت. از سوی دیگر گرچه هیچ آماری از آلودگی هوای تهران در آن سال‌ها در اختیار نبود اما در معابر پرترافیک، به آسانی می‌شد بوی سرب و گوگرد را احساس کرد و مشخص بود که هوای شهر برای شهروندان نامساعد است.

 کاهش چشمگیر سرعت در مرکز شهر

در پی دستور دولت موقت و شورای انقلاب و شورای ترافیک تهران، شهرداری تهران از اسفندماه سال ۱۳۵۷ بررسی‌‌هایی را به‌منظور دستیابی به یک شبکه حمل‌ونقل متعادل در رابطه با سامانه‌ اتوبوسرانی و کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی، به‌خصوص در مرکز شهر، آغاز کرد. سرهنگ نوری‌فر -رئیس راهنمایی و رانندگی آن روزهای تهران- در این‌باره اعلام کرد: «هسته مرکزی شهر کشش لازم برای رفت‌وآمد وسایل نقلیه را ندارد. از شمال تا خیابان تخت‌جمشید (مطهری) را با سرعت 40کیلومتر می توان طی کرد و از غرب تا میدان انقلاب و از شرق تا پدرثانی(نارمک) و از شوش تا جنوب شهر را با همین سرعت می‌توان رفت، اما حدفاصل این نقاط در مرکز شهر، سرعت تردد تا 7کیلومتر کاهش می‌یابد؛ پس باید در این نقاط طرحی اجرا کرد و امکانات تردد عمومی را افزایش داد». 

  دورنمای نخستین طرح ترافیک

براساس برنامه‌ای که 20اردیبهشت 58، محمد توسلی -شهردار تهران- طی یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد، طرح قرار بود موجب افزایش پوشش اتوبوس‌های فعال تا 2500دستگاه شود. بدین‌ترتیب مسیر بسیاری از خیابان‌های محدوده طرح، ازجمله خیابان مصدق، جمهوری، فردوسی، حافظ و ناصرخسرو یکطرفه اعلام شد تا مسیر مقابل به اتوبوس‌ها اختصاص یابد؛ ضمنا 9پارکینگ در محوطه پادگان‌های عباس‌آباد، عشرت‌آباد و باغشاه برای پارک خودروها در نظر گرفته شد. براساس اعلام روزنامه اطلاعات، تهران در آن روزها حدود 800هزار خودروی شخصی داشت که بیشترین تجمع آنها در محدوده‌های پرتردد مرکزی شهر بود و ترافیک به آسانی در این نقاط شکل گرفته بود. بنابراین طرحی برای کاهش ترافیک، بیش از همه اهمیت یافته بود.

  یکطرفه‌شدن معابر در گام نخست

درنهایت از 10شهریور 58، ورود وسایل نقلیه غیرمجاز طی ساعاتی از روز به هسته مرکزی شهر ممنوع شد. مرحله اول طرح ترافیک تهران به‌منظور ایجاد مسیر ویژه اتوبوس در مرکز شهر به اجرا درآمد. در این مرحله، نظام یکطرفه در40خیابان مرکزی شهر اجرا شد و همزمان به‌منظور تسهیل حرکت اتوبوس‌های شرکت واحد اتوبوسرانی ۳۰۲۸۰ متر مسیر ویژه اتوبوس با عرض 6متر در یک سمت بعضی از خیابان‌های اصلی طراحی و از هفته دوم شهریور‌ماه ۱۳۵۸ اجرا شد. در‌ماه نخست اجرا، مهم‌ترین معضل اجرایی کمبود جای پارک درخیابان‌های بیرونی طرح ترافیک بود و اینکه مردم برای پیدا کردن مسیر جایگزین خطوط اتوبوسرانی، دچار سردرگمی شده بودند. جالب اینکه در آن روزهای شهریور58 هم حرکت موتوری‌ها در مسیرهای اتوبوس باعث مشکلات فراوانی می‌شد. برای کاستن از مشکلات قرار شد پاسداران سپاه آموزش ببینند و در کنار ماموران، وضع تهران را سامان دهند.

  ممنوعیت تردد خودروها در گام دوم



اصلی‌ترین هدف طرح ترافیک تهران در سال58، محدود کردن تردد خودروهای شخصی بود. بدین‌منظور پس از فوت آیت‌الله‌طالقانی و پیش از اشغال سفارت آمریکا، مرحله دوم طرح با اعمال محدودیت تردد، اتومبیل‌های تک‌سرنشین را هدف گرفت. این مرحله از طرح به‌منظور بهبود نسبی ترافیک با ایجاد محدوده‌ای در مرکز شهر از شمال تا خیابان طالقانی از غرب تا خیابان حافظ، از جنوب تا خیابان مولوی و از شرق تا خیابان سیروس، از اول آبان ۱۳۵۸ به مرحله اجرا درآمد. بدین‌ترتیب ورود اتومبیل‌های تک‌سرنشین طی ساعت ۶:۳۰ تا ۱۰ صبح به محدوده طرح ممنوع شد. پس از اندکی عملا اجرای این مرحله از طرح با ناکامی روبه‌رو شد. مسافران منتظر وسایل نقلیه عمومی و به‌خصوص مسافران تاکسی، سوار بر اتومبیل‌های تک‌سرنشین شخصی شده و پس از طی مسافتی کوتاه پیاده می‌شدند. در نتیجه بقیه مسیر را باز هم وسایل نقلیه به‌صورت تک‌سرنشین طی می‌کردند و بدین طریق صرفا از دروازه‌های ورودی طرح به داخل راه می‌یافتند. همچنین در پی حادثه 13آبان، طرح عملا لغو شد و از سال59 جانی دوباره گرفت و تا سال96با همین الگو و با افزایش ساعت محدودیت اجرا شد.

  چرا طرح ترافیک موفق نبود؟

در ماه‌های نخست اجرای طرح ترافیک، کنترل چشمی و بستن راه، تنها راه برخورد با متخلفان بود. بدین‌ترتیب اگر خودروی شخصی به خیابانی که عبور از آن ممنوع بود می‌رسید، باید توسط مأموران متوقف می‌شد و مسیرش را 180درجه تغییر می‌داد. این ایراد موجب شد تا قوانین جریمه‌ای برای متخلفان وضع شود اما عمر جریمه به سال 58 نرسید.

از یک طرف خودروهای دارای طرح که دولتی و نظامی بودند هم رفته‌رفته در محدوده طرح افزایش یافتند و ترافیک تا جایی گسترده شد که یک‌چهارم آنها که در طرح بودند را متخلفان تشکیل دادند. از طرف دیگر به ‌علت ورودی‌های بیش از‌حد در کوچه‌ پسکوچه‌ها، متخلفان به سرعت در محدوده طرح افزایش یافتند. معضل سوم اینکه از همان روزهای نخست اجرا، طرح برای خودروها محدودیت ایجاد کرد و موتورسیکلت‌ها از آن معاف شدند تا شرایط به‌نحوی دنبال شود که پس از 3‌دهه، تعداد موتورسیکلت‌های داخل طرح، از تعداد کل خودروهای تهران بیشتر شود. موضوع ساعت اجرای طرح نیز در سال58 نامناسب بود و ترافیک عصرگاهی در خیابان‌های یکطرفه اجرای طرح نمی‌توانست جوابگو باشد؛ بنابراین تا سال62 ساعت پایان طرح به ساعت15رسید. موضوع عوارض نیز در سال58 نادیده گرفته شد تا ترددها در این سال هیچ اساسی نداشته باشد.