صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی و بازاری چقدر رونق دارند؟
وام‌های بی‌دردسر و گره‌گشا
وام‌های بدون کارمزد و سود، موجب شده تا سرمایه‌های خرد مردمی به سمت صندوق‌های خانگی و بازاری هدایت شود
خدیجه نوروزی
در این روزهای سخت اقتصادی و در شرایطی که بانک‌ها و مؤسسات مالی، افراد را به‌خاطر اندک وامی با هزار جور دنگ و فنگ ضامن و وثیقه مواجه می‌کنند، عضویت در صندوق قرض‌الحسنه فامیلی بهترین راهکار برای رفع ضرورت‌های جزئی است. یکی از ویژگی‌های عمده چنین قرض‌الحسنه‌هایی قابلیت همگانی‌بودن و اجرایی‌بودن آن در تمامی جمع‌های کوچک خانوادگی، فامیلی یا همسایگی است که هیچ دم و دستگاه و سند و کاغذی ندارد و همه اصول آن براساس اعتماد چیده شده است. این صندوق‌ها، دارای مدل‌های مختلفی است که به تناسب تعداد اعضای آن، با سپرده‌های کم یا زیاد تشکیل و کل موجودی صندوق به هر یک از اعضا به‌صورت هفتگی یا ماهانه به قید قرعه واگذار می‌شود.
یاسمن نوری که چند سالی است عضو یکی از این صندوق‌های خانگی است، می‌گوید: «هر‌ماه 500هزار تومان به صندوق می‌سپاریم و در همان زمان با قرعه‌کشی‌ای که انجام می‌شود 20میلیون تومان به یکی از اعضا وام می‌دهند. این وام‌های کوچک گره‌گشای بسیاری از مشکلات است و برای اکثر اعضا، حکم پس‌انداز را دارد که موجب رونق‌گرفتن بیشتر آن شده و اعضایش افزایش‌می‌یابد. البته بی‌نظمی و بی‌قانونی گاهی اوقات جمع‌آوری پول‌ها را با مشکل مواجه می‌کند. بعضی افراد، متعهد به پرداخت منظم و به‌موقع نیستند».
بعضی از این صندوق‌ها نیز آن‌قدر بزرگ است که به چند شاخه تقسیم شده و دارای قوانین و اساسنامه‌های خاصی برای اعضاست. سال گذشته از سوی بانک قرض‌الحسنه مهر طرحی اجرا شد که به موجب آن، صندوق‌های خانگی قدرت بیشتری در پرداخت وام به اعضا داشته باشند. این بانک به اندازه منابعی که در این صندوق‌ها هست، اعتبار تزریق می‌کند و در ازای آن، از متقاضیان می‌خواهد 2ماه پول خود را نزد بانک سپرده‌گذاری کنند. بانک از این صندوق‌ها، حمایت مالی هم می‌کند و معادل پولی که آورده آنها باشد، منابع اضافه کرده و به میزان وام اضافه می‌کند تا عملا میزان وام دوبرابر شود. اجرای چنین طرح‌هایی و دریافت وام بدون دغدغه موجب شده تا درخواست‌های افراد برای گرفتن آن روزبه‌روز بیشتر شود .
صندوق‌های بازاری
صندوق‌های قرض‌الحسنه و پس‌انداز بازاری سال‌های مدیدی است که با اهداف توسعه اقتصادی و رفع نیاز مستمندان همیشه در امورات خیریه چون تامین جهیزیه و همچنین کمک به ساخت مساجد ، مدارس و ... در حال فعالیتند و تسهیلات بدون بهره و کارمزد در اختیار افراد می‌گذارند. هم‌اکنون بیش از 5هزار صندوق قرض‌الحسنه در کشور وجود دارد که خدمات گسترده‌ای به مردم ارائه می‌کنند. اغلب صندوق‌ها کارمزد ناچیزی در حد یک تا 2درصد دریافت می‌کنند اما بعضی از صندوق‌ها توسط هیأت امنا اداره می‌شوند که هزینه‌های جاری صندوق و دستمزد کارمندان را نیز هیأت مدیره تأمین می‌کند و کارمزدی ندارند. صندوق پس‌انداز جاوید یکی از قدیمی‌ترین صندوق‌هاست که خیرانی ودیعه چند صدمیلیونی برای قرض‌الحسنه در آن قرار داده‌اند تا از آن طریق، کار بسیاری از نیازمندان واقعی با دریافت این وام‌ها رفع شود که هم‌اکنون استقبال زیادی نیز از آن می‌شود . همچنین موسسه الزهرا(س) یکی از صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ای است که با سود صفر درصد به متقاضیانش وام می‌دهد.
فاطمه موحدی که چندین بار از این مؤسسه وام گرفته می‌گوید: «وام‌های صندوق قرض‌الحسنه شاید مبلغش کم باشد و از 2میلیون تا نهایت 4میلیون تومان برسد اما همین مبلغ توانسته گره مشکلات خیلی‌ها را باز کند. یک‌بار با عقدنامه دخترم نفری 5/2میلیون تومان وام گرفتم، یعنی روی هم 5میلیون تومان شد. مسجد، ضامن من شد و اقساط را هم به‌موقع می‌دهم که قبول کردند بار دیگر با درخواست وام‌ام موافقت کنند».
معایب و فواید صندوق‌های قرض‌الحسنه
به اعتقاد سیدمحمد سادات اخوی، کارشناس اقتصادی تشکیل صندوق‌های خانگی یا صندوق‌های قرض‌الحسنه بازاری شکلی از تعاونی است که رونق گرفتن آن ناشی از نبود کارکرد درست بانک‌هاست. در واقع سرمایه‌های خرد مردمی به‌علت بوروکراسی‌های پیچیده، کارمزد و نرخ بالای بهره و همچنین سختی‌های پیدا کردن ضامن و رو‌زدن به افراد مختلف به سمت صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی یا بازاری هدایت می‌شود. البته این کار در مدل کوچک نه‌تنها اشکال ندارد بلکه فواید زیادی هم به‌دنبال دارد اما اگر این کار به شکل گسترده با سرمایه‌های کلان انجام شود ممکن است به انحراف کشیده شود. بعد مفید آن در این است که فرد با دور‌زدن بوروکراسی‌های پیچیده اداری بدون ضامن، صاحب وام می‌شود.
از سوی دیگر، این وام‌ها دردسرهای وام‌های بانکی را ندارند. همچنین خودنظارتی مردم که بهترین نوع نظارت است موجب شده تا تقلب و کلاهبرداری و سوءاستفاده در مدیریت این پول‌ها به حداقل ممکن برسد. شاید بتوان تنها اشکال اساسی قرعه‌کشی‌های خانگی یا در بعضی موارد صندوق‌های بازاری به‌ویژه در مدل بزرگ را زمان طولانی آنها برای رسیدن به وام دانست که منجر به کاهش ارزش پول و بی‌عدالتی می‌شود.
در مورد صندوق‌های بازاری نیز این فواید در ابعاد دیگری وجود دارد. در این نوع وام گرفتن‌ها که مسئولیت آن اغلب با بازاری‌هاست حس خیرخواهی اجتماعی افزایش می‌یابد و کرامت و شأن افراد حفظ می‌شود. از طریق این صندوق به تولیدکنندگان ورشکسته وام اعطا می‌شود تا تولیدشان به زمین نخورد و به‌طور غیرمستقیم به چرخه اقتصاد کمک خواهد شد. این فواید موجب شده تا گرایش مردم روزبه‌روز به استفاده از وام این صندوق‌ها افزایش یابد و به استفاده از آن ترغیب شوند.
مکث
کلاهبرداری و راهکارهای قانونی
در مورد وام‌های خانگی یا صندوق‌هایی که خویشاوندان پول‌هایی را واریز می‌کنند و به نوبت وام می‌گیرند باید توجه کرد که از نظر تحلیلی این اقدام «مزج اختیاری اموال» است که همان شرکت مدنی است اما در نتیجه این حرکت «شخص حقیقی» ایجاد نمی‌شود. این پول‌ها در دست کسی که مسئول نگهداری آن است امانت محسوب می‌شود و او باید این وجه را به‌همان مصرفی برساند که این جمع تصمیم گرفته. تا زمانی که همه افراد دخیل در این ماجرا آنچه را به موجب توافق- خواه کتبی یا شفاهی- برعهده آنها گذاشته شده درست انجام دهند مشکلی پیش نمی‌آید.
درصورتی که فرد نگه‌دارنده پول در آن تصرفی کند که مقرر نبوده، این کار خیانت در امانت است و تمام افرادی که در این سند دخالت داشته‌اند به اندازه سهم خود حق شکایت دارند. اگر روشی که برای مثلا قرعه‌کشی و اعطای وام پیش‌بینی شده رعایت نشود مسئولان اجرای این توافق می‌توانند مورد مطالبه و بازخواست قرار گیرند و فرد ذی‌نفع (کسی که نوبت او بوده و به وی پرداخت نشده) حق طرح دعوا و شکایت دارد. آنچه مسلم است چنین مجموعه‌هایی می‌توانند به‌اصطلاح«شر» باشند و افراد را گرفتار کنند. توصیه این است که این خانواده‌ها خواسته خود را در قالب قانونی شناخته شده مثل شرکت با مسئولیت محدود، شرکت تعاونی یا مؤسسه غیرتجاری مطرح کنند و ارکان مؤسسه تعریف‌شده و روشن و مسئولیت افراد نیز مشخص باشد.
بهمن کشاورز؛ وکیل دادگستری
در همینه زمینه :
