دخالت در طبیعت، سیل می‌سازد

مریم سمائی

میزان وقوع سیل در ایران روندی افزایشی داشته است. آمارها نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر سیلاب‌های کشور خیلی زودتر از دوره بازگشت به وقوع پیوسته و طی 50سال بیش از 6هزار فقره سیل در مناطق مختلف به ثبت رسیده است. سیل اگرچه در زمره سوانح طبیعی شمرده می‌شود اما سیل‌های به‌وجود آمده در ایران بیشتر از آنکه منشأ طبیعی داشته باشد محصول دخالت‌های ناصواب انسانی است. تخریب جنگل‌ها و مراتع، چرای بی‌رویه دام در بالادست سدها، ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها، تغییر کاربری اراضی و... از جمله دلایل تشدید سیل در ایران است که با مدیریت صحیح می‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد.

محمد امینی، استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی در‌باره این موضوع می‌گوید: در پدیده سیلاب 2 عامل شدت بارندگی و پوشش گیاهی بسیار مهم است؛ هر چه شدت بارندگی در واحد زمان بیشتر باشد امکان وقوع سیل بیشتر می‌شود، از آن سو هرچه پوشش گیاهی کاهش یابد میزان جذب و نفوذ آب در زمین کاهش یافته و احتمال وقوع سیل افزایش می‌یابد. تعبیه سیستم هدایت آب به‌ویژه در شهرهای شمالی امری بسیار مهم است. هم‌اکنون خیاباهای شهرهای شمالی ایران یا سیستم هدایت آب مناسب ندارند و یا این سیستم مطابق با میزان بارش‌ها نیست؛ بنابراین با وقوع بارش‌های سنگین خیلی زود آب، همه جا را فرا‌می‌گیرد و چون سیستم هدایت آب به درستی عمل نمی‌کند این آب تبدیل به سیلاب می‌شود.

مدیریت شهری ضعیف است

امینی با اشاره به سیلاب‌های اخیر در شهرهای شمالی کشور می‌گوید: متأسفانه مدیریت شهری در شهرهای شمالی کشور ضعیف است. در سال‌های اخیر ما شاهد ساخت‌وساز بوستان در بستر رودخانه‌ها هستیم درحالی‌که ساخت‌وساز در حریم رودخانه ممنوع است و می‌تواند منجر به آسیب هنگام بارندگی شود. 

به‌عنوان مثال در بستر رودخانه تجن در شهر ساری بوستان ملل ساخته شده، در بالادست پارک هم خاکبرداری و خاکریزی بسیار سنگینی انجام شده تا بستر رودخانه به ورزشگاه تبدیل شود. همین ساخت و سازها کار بسیار خطرناکی است. در سیلاب چند روز پیش، آب، مقادیر زیادی شن و ماسه را به حرکت درآورد و به مناطق پایین‌دست برد. وقتی آب، شن و ماسه با خود به همراه داشته باشد علاوه بر اینکه حجم رودخانه بالا می‌رود قدرت تخریبی آب هم بیشتر می‌شود و این امر بسیار خطرساز و صدمه‌آفرین است. این موضوع را بارها به مسئولان گوشزد کرده‌ایم اما ترتیب اثری داده نشده است.



هدایت در مسیری درست

«مهم‌ترین مسئله در مهار سیلاب هدایت آن در مسیر درست است»؛ امینی این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: متأسفانه بیش از 90درصد بارش‌هایی که اتفاق می‌افتد از دسترس ما خارج می‌شود و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد درحالی‌که در کشور ما کمبود آب، مسئله‌ای بسیار مهم و حیاتی است و نیاز داریم که تهدیدها را تبدیل به فرصت کنیم. سیلاب بیش از آنکه یک بحران باشد یک فرصت است و می‌تواند به ذخایرمنابع آبی ما اضافه کند.

این استاد دانشگاه به بارندگی‌های اخیر در شهر رامسر اشاره‌ می‌کند و می‌گوید: میزان بارندگی در رامسر طی 24ساعت معادل میانگین بارندگی کل کشور بود. این نشان می‌دهد که اگر سیستم هدایت آب درستی داشته باشیم می‌توانیم آب بسیار زیادی ذخیره کنیم و از آن بهره ببریم اما متأسفانه این بارش‌ها با تبدیل شدن به سیلاب به هدر می‌رود.

حفظ سدهای طبیعی

مطالعات نشان می‌دهد که جنگل‌ها، سدهایی طبیعی برای ذخیره آب هستند و تا زمانی که این سدهای طبیعی وجود داشته باشند امکان وقوع سیل کاهش می‌یابد. گواه این ادعا آماری است که از استان گلستان در اختیار داریم. براساس آنچه در آمارهای سازمان جنگل‌ها وجود دارد استان گلستان در دهه ۳۰ شاهد هیچ سیلی نبوده است. اما تعداد دفعات وقوع سیل این استان با کاهش جنگل‌ها رو به افزایش گذاشته به‌طوری که از ابتدای سال۹۰ تا شش‌ماهه ابتدای سال ۹۴ این استان شاهد ۱۸۵ فقره سیل بوده است.

امینی در این‌باره با تأکید بر افزایش و حفظ پوشش گیاهی می‌گوید: عامل بسیار مهم در جلوگیری از سیلاب‌ها پوشش گیاهی است. هم‌اکنون به‌دلیل تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بارش‌های جوی همچون برف، نیاز داریم که بارش باران را به منابع زیرزمینی انتقال دهیم حال آنکه در سال‌های اخیر به‌دلیل کاهش پوشش گیاهی و افت کیفیت آن، جنگل‌های چند‌لایه تبدیل به جنگل‌های تک‌لایه شده و مقدار نفوذ آب در خاک به‌شدت کاهش یافته است. 

هنگام بارندگی وقتی سرعت بارش از شدت جذب بیشتر می‌شود و امکان جذب وجود ندارد رواناب‌ها به‌وجود می‌آیند که با شستن زمین و همراه کردن شن و ماسه با خود، سیلاب را به‌وجود می‌آورند.

   پرورش ماهی با آب سیلاب‌ها



قدرت‌الله ایاز| مدرس دانشگاه و فعال محیط‌زیست

به وقوع پیوستن بلایای طبیعی دست ما نیست اما کنترل شدت تخریب آن ‌دست ماست.مدیریت ناصحیح، تنگ کردن بستر رودخانه‌‌ها با دخل و تصرف‌ها، توجه نداشتن به دوره بازگشت سیلاب و... ازجمله عواملی است که شدت سیلاب را افزایش می‌دهد؛ بنابراین می‌توان با اجرای برنامه‌‌های اصولی و دقیق عملی از شدت تخریب سیل کاست.کشور ما کشور کم‌آبی است اما می‌توان با برنامه‌ریزی درست و مدیریت کارآمد از تهدیدها استفاده کرد. اگر کانال سیلابی ایجاد و سیلاب‌ها را به سمت این کانال‌ها منحرف کنیم، می‌توانیم از آب حاصل از آن‌که در آب‌بندها ذخیره می‌شود برای کشاورزی و پرورش ماهی استفاده کنیم. این در حالی است که بیشترآب سیلاب به دریا می‌ریزد و عملا آن را از دست می‌دهیم.