برداشت بی‌حساب آب، خاک را هم به باد داد

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

باد و آب، 2 عامل تخریب و فرسایش خاک عنوان می‌شوند؛ فرسایشی که از دست‌دادن خاک و از بین رفتن بستر رشد گیاه و محدود شدن کشاورزی و زراعت را به‌دنبال دارد. کارشناسان معتقدند این اتفاق باید مهار شود و تحت کنترل درآید. حدود یک‌ماه قبل لایحه حفاظت از خاک با تأکید بر دو موضوع جلوگیری از فرسایش و آلودگی خاک در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی از مهم‌ترین دلایلی است که به فرسایش و از بین رفتن خاک منجر می‌شود. شور شدن آب طی سالیان و  همچنین فرونشست‌های زمین از دیگر پیامدهای برداشت بی‌رویه از سفره آب‌های زیرزمینی است.

برخی کارشناسان میزان فرسایش خاک در کشور را بین 15تا 20تن در هکتار متغیر می‌دانند اما استاد حوزه خاک و رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع معتقد است، نمی‌توان عدد دقیقی برای فرسایش خاک عنوان کرد. به‌خصوص فرسایش خاک ناشی از فرسایش بادی اما در مورد فرسایش آبی، می‌توان تا حدودی با بررسی میزان رسوبات، ‌به نتایجی رسید.

محمد خسروشاهی، به همشهری می‌گوید: من عدد دقیقی را در مورد فرسایش خاک اعلام نمی‌کنم. اما تجدید و شکل‌گیری خاک مجدد زمان بسیار زیادی را به‌خود اختصاص می‌دهد.
به‌گفته او، ‌اقلیم، نقش مؤثری در مدت زمان شکل‌گیری خاک دارد. خاک در مناطقی با اقلیم مرطوب سریع‌تر از مناطق با اقلیم خشک شکل می‌گیرد؛ «در مناطق خشک حدود 500سال و در مناطق مرطوب حدود 200سال برای تشکیل خاک زمان لازم است. بررسی طول مدت این زمان، در دوره عمر انسان نمی‌گنجد اما به کمک ایزوتوپ‌‌های کربن 14قابل اندازه‌گیری است».

برداشت غیرمجاز 16میلیاردمترمکعب آب از چاه‌ها 

 روند فرسایش خاک، ‌بسیار سریع‌تر از روند جایگزینی و تشکیل دوباره آن است اما بی‌توجهی به مسئله خاک و آب و اهمیت حفظ آن، تاکنون به تخریب و از بین رفتن خاک در سطح بسیار گسترده شده است. برداشت بی‌رویه از سفره‌ آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های غیرمجاز ازجمله این دلایل است. 

رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست اخیرا اعلام کرد: بیش از 16میلیارد مترمکعب برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی انجام می‌شود. به گفته عیسی کلانتری، سال گذشته هشت‌و‌نیم میلیارد مترمکعب آب بیش از حد مجاز از چاه‌های دارای پروانه و هفت‌ونیم میلیارد مترمکعب آب از چاه‌های غیرمجاز برداشت شده است. این میزان معادل بیش از 100درصد استاندارد برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی است و میزان استاندارد این برداشت در بهترین حالت حدود 40درصد است.

 شوری آب و نشست زمین، پیامدهای برداشت بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی

برداشت بی‌رویه آب، ‌به جز تهدید منابع آبی کشور، چند اثر عمده نیز بر جای می‌گذارد؛ شوری آب، فرسایش خاک و نشست زمین. رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، می‌گوید:«در پی برداشت بی‌رویه، سطح سفره‌های آب زیرزمینی پایین رفته و ارتباط میان آب شور و شیرین به هم می‌خورد. آب شور به سمت سفره‌های زیرزمینی آب شیرین می‌رود». نمونه این اتفاق در مسیر جاده تهران تا مشهد وجود دارد. چاه‌های بی‌شماری که در این محدوده حفر شده و در طول سالیان مورد برداشت‌های متعدد قرار گرفته است، آب شور کویر را به سمت سفره‌های زیرزمینی آب شیرین هدایت کرده و به شوری آب منجر شده است.

محمد خسروشاهی می‌افزاید:«از طرفی، وقتی آب شور شود، به سطح خاک می‌آید و خاک را هم شور می‌کند. خاک که شور شود در مقابل باد بسیار ناتوان است و دچار فرسایش می‌شود. بسیاری از زمین‌های کشاورزی به‌دلیل تبدیل شدن به اراضی شور و نمکی، کارکرد خود را از دست داده و رها شده‌اند». 

تعداد چاه‌های آب در کشور ما بسیار زیاد است و بیشتر سفره‌های آب زیرزمینی ایران با تراز منفی روبه‌رو هستند. محدوده دریاچه ارومیه یکی از این موارد است که به گفته این متخصص 80هزار حلقه چاه عمیق در این محدوده حفر شده و به کاهش ارتفاع سطح آب منجر شده است. ایران نیز از منظر زمین‌شناسی شور است و شور شدن آب، اتفاقی است که به همین علت رخ می‌دهد. رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع همچنین می‌گوید: «ایران دارای گنبدهای نمکی است. با حفر چاه‌های متعدد و پمپاژ آب، سفره‌های زیرزمینی آب شیرین تخلیه شده یا با افت شدید مواجه شده‌اند». جز شور شدن آب و ناتوانی خاک شور شده در برابر باد، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی آب، خلل و فرج داخل زمین را که پیش از این پر از آب بوده خالی کرده و در واقع آبخوان‌ها را تخریب می‌کند. این همان اتفاقی است که به فرونشست زمین منجر می‌شود.