از دالان زنگزور چه می‌دانید؟

رضا عمویی-روزنامه‌نگار

در هفته‌های اخیر خبری منتشر شد که حاکی از تمایل آمریکایی‌ها برای ورود مستقیم به مسئله کریدور ادعایی زنگزور است. این خبر هم در ایران و هم در روسیه با واکنش منفی روبه‌رو شد و به‌نظر می‌رسد ایران برای مقابله با ساخت کریدور جعلی زنگزور مصمم است. در ارتباط با تبعات ساخت دالان زنگزور و تغییر مرز ایران و ارمنستان گفت‌وگویی با مهدی خورسند و احسان موحدیان، از کارشناسان مسائل قفقاز داشتیم و نظرات کارشناسی آنها را درباره آخرین تحولات دالان زنگزور در تلویزیون اینترنتی همشهری جویا شدیم. 


آخرین تحولات مربوط به ساخت کریدور زنگزور یا همان کریدور تورانی در مرزهای شمالی ایران در چه مرحله‌ای است؟
مهدی خورسند: بعد از جنگ قره‌باغ 2020 تأکید و اصرار باکو بر ساخت کریدور زنگزور در میانه مرز ایران و ارمنستان شدت بیشتری گرفت. باکو با استناد به بندهای 9و 10قرارداد آتش‌بس با ارمنستان مدعی است که حق دسترسی زمینی به نخجوان از خاک ارمنستان را دارد و اینکه اختیار جغرافیای جنوب ارمنستان باید در دست او باشد. اما ارمنستان مخالف این اقدام باکو است. به‌طور کلی سیاست روسیه و در گذشته اتحاد جماهیر شوروی همواره نگه داشتن برخی منازعات مرزی در جمهوری‌های سابق است تا زمینه بازیگری را در منطقه همچنان در اختیار داشته باشد و مسئله کریدور زنگزور هم یکی از نقاط تنش‌زا در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان است.

به‌طور کلی عملکرد و اصرار جمهوری آذربایجان در ساخت کریدور زنگزور را چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟
احسان موحدیان: الهام علی‌اف، همواره به‌دنبال توهمات خود است. اگر تا‌کنون کریدور زنگزور ایجاد نشده، چون ایران اجازه نداده است. مسئله احداث کریدور برای ایران حیاتی است و ایجاد این کریدور به کشور ضربه خواهد زد. اسرائیلی‌ها، ناتو و ترکیه همواره علی‌اف را تحریک به ساخت این کریدور می‌کنند. این کریدور بیشتر یک محور غربی -شرقی خواهد بود و به نفع چین هم نخواهد بود و حتی منافع روسیه را نیز به‌شدت تضعیف خواهد کرد. البته آگاهی 3 کشور روسیه، چین و ایران از تبعات ساخت این کریدور افزایش یافته است، مثلا وقتی چین و هند با عضویت ترکیه در بریکس مخالفت می‌کنند، نشان‌دهنده آگاهی چین از بازیگری ترکیه است. در عین حال ما باید روی راه‌حل‌ها متمرکز باشیم و بدانیم که ساخت کریدور زنگزور ضد‌منافع ملی ماست. دکتر پزشکیان نیز بهتر است به‌نظرات کارشناسان توجه بیشتری داشته و در جریان باشد که کریدور زنگزور فقط یک موضوع اقتصادی نیست، بلکه یک مسئله حیاتی علیه ایران است. باید بدانیم که چرا مرزهای ما با جمهوری آذربایجان که از زمان آغاز کرونا بسته بود، ناگهان در طول جنگ 12روزه با اسرائیل باز شد. اگر گسترش روابط با باکو خوب است، پس چرا علی‌اف اجازه گسترش روابط فرهنگی و امنیتی با ایران را نمی‌دهد.

با توجه به این توضیحات، چرا رئیس‌جمهور ما طی یک سال گذشته 2 بار به جمهوری آذربایجان سفر کرده است؟ 
احسان موحدیان: مقامات کشور با این تحلیل که ما الان با اسرائیل در جنگ هستیم و جبهه جدید باز نکنیم، به‌دنبال گسترش روابط در منطقه هستند، اما نباید اشتباه فکر کنیم. ما باید فهم درستی از مسئله داشته باشیم تا راهبردهای درستی تنظیم کنیم. اسناد و مدارک همدستی اسرائیل با علی‌اف در دست است و نماینده ولایت فقیه در سپاه عاشورا نیز در این‌باره صحبت کرده است.

سفر احمد الشرع به جمهوری آذربایجان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
احسان موحدیان: این رفت‌وآمدها با هدف تنگ کردن حلقه اطراف ایران صورت می‌گیرد. دشمنان ایران به‌دنبال تجزیه کشور هستند و چون در حمله هوایی نتوانستند به اهداف خود دست یابند، تلاش دارند از طریق پیاده‌سازی‌ نیروی زمینی اهداف شوم خود را در ایران دنبال کنند. ما باید برای این توطئه‌ها راهکار داشته باشیم. باید بدانیم که در مقطع حساسی از تاریخ ایران هستیم. دکتر پزشکیان با عملکرد مناسب در برابر توطئه‌های علی‌اف می‌تواند روح ستارخان را زنده کند و جلوی استعمار خارجی را بگیرد. رئیس‌جمهور محترم باید با توجه به‌نظر کارشناسان، از ساخت دالان زنگزور جلوگیری کند. استان جنوبی ارمنستان یک منطقه بکر است که دارای ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی‌ زیادی است و همچنین برخوردار از منابع خوب آبی و کشاورزی است. ما 4سال است به‌دنبال ساخت پالایشگاه در استان سینویک هستیم و هنوز این اقدام انجام نشده است. فرانسه کتابخانه و زمین ورزشی در ارمنستان افتتاح می‌کند و آن را با تبلیغات در بوق و کرنا می‌کند. ما هم می‌توانیم با کارهای ساده، نظر مناطق جنوب ارمنستان را جلب کنیم. کریدور ارس نیز باید زودتر تکمیل شود. اگر طرف مقابل بر ساخت کریدور به عرض 5تا 6کیلومتر و اشغال جنوب ارمنستان و قطع مرز ایران و جمهوری آذربایجان اصرار دارد، ما هم در مقابل باید خواستار ساخت کریدور قره‌سو به ایروان باشیم. باید ظرفیت‌های مردمی را نیز درنظر بگیریم و جنبش‌های مردمی در جمهوری آذربایجان را فعال کنیم تا خود آذری‌ها با ساخت کریدور زنگزور مقابله کنند. باید پیوندهای فرهنگی ما با ساکنان جمهوری آذربایجان احیا شود و از ظرفیت حسینیون استفاده کنیم. رزمایش با روس‌ها در دریای کاسپین به شکل گسترده برگزار شود و در حوزه نظامی و امنیتی روابط خود را گسترش دهیم.
 
چرا در شرایط فعلی، چین و روسیه نقش فعال‌تری را در کنار ایران بازی نمی‌کنند؟
مهدی خورسند: در این ارتباط باید به چند سال پیش برگردیم. پس از سفر شی جی پینگ به تهران در سال 2016‌، بعد از اجرای برجام، دولت چین یک بسته 40میلیارد دلاری برای تکمیل کریدورهای ایران، چه ریلی چه جاده‌ای و نیروگاه‌های برق و سیستم آب پیشنهاد داد، اما این پیشنهاد از سوی دولت وقت پذیرفته نشد. در فضای ذهنی آن برهه مقامات وقت تصور داشتند که غربی‌ها می‌آیند و به ما کمک می‌کنند و ما نیاز به کریدور کمربند و جاده چین نداریم. این کریدور از خراسان شمالی به تهران و سپس ترکیه می‌رسید، اما وقتی پپگیری آن ناتمام ماند ترکیه موضوع تقویت کریدور ترانس‌کاسپین برای عبور از کشورهای ترک آسیای مرکزی را مطرح کرد؛ کریدوری که از آکتائو در قزاقستان به سمت ترکیه ادامه داشت و با دور زدن ایران همراه بود. این در واقع براساس دستورالعمل سازمان کشورهای ترک‌زبان با پیشنهاد اردوغان دنبال می‌شد و از همان زمان ترکیه تلاش کرد برای دالان موردنظر خود که زنگزور هم بخشی از آن است، دست به مزیت‌سازی‌ از طریق معافیت‌‎های مالیاتی و گمرکی بزند. ترکیه و محور ترک منطقه شامل قزاقستان و جمهوری آذربایجان بازیگران کریدور کشورهای ترک‌زبان بودند و علاوه بر اهمیت اقتصادی، اهمیت امنیتی برای این کشورها داشت و در مقابل ایران را نیز به‌عنوان بازیگر رقیب ترکیه از میدان خارج می‌کرد. عبور دالان ترانزیتی از ایران در مقابل دارای مزیت مطلق بود، چون یک کریدور خاکی پیوسته است، اما دالان موردنظر کشورهای ترک آبی-خاکی است و مشکلات بیشتری دارد. در واقع وقتی ما تعلل می‌کنیم دنیا منتظر ما نخواهد ماند و ترکیه نیز از تعلل ما برای جایگزین کردن یک دالان دیگر در خارج از ایران تلاش کرده است.

چرا ما شاهد پیمان‌ها و ائتلاف‌های بلندمدت با پکن و یا مسکو نیستیم؟
مهدی خورسند: ما در دوران‌ گذار در نظام بین‌الملل هستیم و یکی از شاخص‌های این دوران پیمان‌های کوتاه‌مدت براساس منافع است.  اگر بتوانیم منافع مشترک با چین و روسیه تعریف کنیم و وارد پیمان شویم، ائتلاف‌های ما نیز دوام بیشتری خواهد داشت. یکی از دلایل اینکه روس‌ها نمی‌خواهند ایران هسته‌ای شود، ادعای به‌هم خوردن نظم امنیتی در غرب آسیاست. در موضوع سوریه شهید سلیمانی به مسکو رفت و با روس‌ها منافع مشترک تعریف کرد و روس‌ها نیز وارد پرونده سوریه شدند. الان هم باید خطر ایجاد دالان زنگزور و حضور کشورهای اروپایی و ناتو را در منطقه به‌صورت عینی و ملموس با روس‌ها مطرح کنیم. ما بارها پیشنهاد چین برای امضای سند تفاهم 25ساله که دارای همکاری مشترک نظامی هم بود، را پس زدیم و وارد مرحله اجرایی نشدیم. باید پنبه توقع و انتظار صرف از روسیه و چین را از گوش خود بیرون بیاوریم و منافع مشترک با آنها تعریف کنیم. از کاسپین به‌عنوان غرب آسیای دوم یاد می‌شود و غرب برای حضور در قفقاز له‌له می‌زند. خطر بسیار جدی است و باید کار عملیاتی انجام دهیم.
 
به‌طور کلی سازوکار دالان زنگزور به چه صورت خواهد بود؟
مهدی خورسند: سازوکار دالان زنگزور ایجاد یک کریدور کاملا ترکی با مدیریت جمهوری آذربایجان و ترکیه است. برخی منابع گفته‌اند که این دالان با پهنای 15کیلومتر در استان جنوب ارمنستان و به طول 40کیلومتر ایجاد خواهد شد. اروپا هم دنبال این است که این دالان به نتیجه برسد. ارمنستان می‌گوید که من مشکلی با عبور این کریدور ندارم، اما با مالکیت ارمنستان باشد. ایران هم مشکلی با مدیریت ارمنستان در دالان ندارد، اما جمهوری آذربایجان به‌دنبال آن است که گیت مستقر و عبور ایران را از دالان کنترل کند. در طول جنگ 12روزه هم جمهوری آذربایجان مرز خود را باز کرد و به‌صورت گزینشی اجازه عبور به افراد را می‌داد و این نشانه ایجاد فضای تنفس از سوی جمهوری آذربایجان برای عناصر مشکوک ضد‌ایرانی بود. همین کار را ترکیه در جریان جنگ سوریه کرد و احرارالشام با عبور از مرزهای ترکیه توانستند خود را بازیابی كنند و در سوریه به جنگ ادامه دهند.

درصورت ایجاد دالان زنگزور، آیا ایران نیروی نظامی وارد ارمنستان خواهد کرد؟
مهدی خورسند: از نظر حقوقی اگر در مرزهای یک کشور تغییراتی ایجاد شود، آن کشور این امکان را خواهد داشت که به دفاع از همسایه درخواست‌کننده کمک وارد شود. ما بارها گفته‌ایم که اگر پیش بیاید از تغییرات در مرزها و ساخت دالان در مجاورت مرز ایران و قطع مرز ارمنستان و ایران جلوگیری خواهیم کرد. یکی از دلایل اصلی سفر آقای لاریجانی به روسیه هم همین مسئله بوده است و همان کاری که شهید سلیمانی درباره وارد کردن روسیه به تحولات در سوریه کرد، الان آقای لاریجانی برای ورود روسیه به مسئله زنگزور دنبال می‌کند. ما باید این دغدغه را برای چین و روسیه ایجاد کنیم که ساخت دالان زنگزور به نفع آنها نیز نخواهد بود.