از رانت سیاه یا سفید چه می‌دانید؟

رانت در اقتصاد بد است یا خوب؟ چرا برخی دنبال رانت هستند و دولت‌ها چرا حاضر می‌شوند به رانت‌افشانی روی بیاوردند؟ پاسخ این سؤال‌ها را باید در تقسیم‌بندی رانت به سیاه و سفید جست‌وجو کرد. اساسا رانت یعنی یک امتیاز و درآمد اضافه در یک بازار غیررقابتی و اقتصاد با رویکرد کنترل‌شده که به گروه یا بخش خاصی از اقتصاد داده می‌شود؛ به‌طور مثال در بازار بانکی، ما با رانت پولی و ارزی مواجه هستیم؛ به‌گونه‌ای که تسهیلات ریالی یا ارزی به یک گروه یا بخشی از اقتصاد داده می‌شود، اما گروه یا بخش دیگر از این تسهیلات محروم است. در چنین وضعیتی کسی که بتواند وام با قیمت پایین‌تر بگیرد یا ارز ارزان دریافت کند، نسبت به دیگران که از این رانت محروم بوده‌اند به درآمد اضافه و مازاد بر کارکرد خودش دست یافته است.
یکی از ریشه‌های رانت در اقتصاد ایران ناشی از سیاستگذاری‌های دولت‌هاست؛ چرا‌که می‌خواهند رشد اقتصادی ایجاد کنند، اما در عمل با دادن رانت‌های حساب‌نشده عملا بازار را به هم می‌ریزند و باعث شکل‌گیری رقابت ناسالم در اقتصاد می‌شوند و نتیجه آن طولانی شدن صف تقاضا برای گرفتن رانت و فشار به تصمیم‌گیرندگان و خالی شدن صف بهره‌وری و نوآوری در اقتصاد است. در چنین وضعیتی البته جریان‌های سیاسی به تله حامی‌پروری گرفتار می‌شوند و برای راضی نگه داشتن حامیان‌شان خواسته یا ناخواسته درخواست امتیاز ویژه برای آنها می‌کنند؛ مثال روشن این رانت سیاه را می‌توان در همین قضیه چای دبش جست‌وجو کرد که چگونه یک شرکت نسبت به دیگر رقبا به تسهیلات ارزی چندمیلیارد دلاری دست پیدا می‌کند یا اینکه چطور برای واردات تلفن همراه ارز اختصاص داده می‌شود، اما برای واردات خودروی خارجی سختگیری صورت می‌گیرد؛ این رانت سیاه است.
رانت دیگر و سفید به امتیازها و مشوق‌های شفاف دولت‌ها برای تحریک بخش‌هایی از اقتصاد مربوط می‌شود؛ نظیر اینکه برای سوق دادن اقتصاد به سمت دانش‌بنیان شدن و اتکا به داخل، در قوانین و مقررات امتیازهای هدفمند و شفافی در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار می‌گیرد؛ البته همیشه باید حواسمان باشد که این امتیازهای سفید اگر دائمی و بدون نظارت باشند، نتیجه‌اش کژکارکردی در اقتصاد و شکل‌گیری سیکل جدیدی از رانت سیاه خواهد بود.
به‌طور مثال شکل‌گیری شرکتی مثل ایران‌خودرو ناشی از یک مداخله دولت در اقتصاد و رانت سفید بوده، اما انحصاری شدن بازار و مداخله دولت در بنگاه‌داری و قیمت‌گذاری باعث عقب‌ماندگی صنعت خودرو و اعتیاد خودروسازان به رانت سیاه پولی و ارزی شده و به اشتباه دولت‌ها فکر می‌کنند که با قیمت‌گذاری دستوری می‌شود این رانت را از خودروساز گرفت و به‌دست مصرف‌کننده داد. رانت سیاه چه برای خودروساز باشد، چه مصرف‌کننده، رنگ آن را عوض نمی‌کند و بازار خودرو را از کارایی و رقابت سالم خارج می‌کند.