راه‌حل جدید برای نجات‌ یوز ایران

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

‌یوزهای ایرانی تعدادشان سال‌به‌سال کم و کمتر می‌شود. ۲۰۰ یوزی که 2 دهه پیش در زیستگاه‌های کویری ایران زندگی می‌کردند با احتساب آنها که در مرکز تحقیقات و تکثیر یوزپلنگ ایرانی‌هستند امروز به ۲۳ فرد رسیده است. از نظر مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست، حفاظت از یوزپلنگ موضوعی ملی است و همه افراد از بخش خصوصی و حکومتی باید در قالب برنامه اقدام ملی پای کار بیایند. ایجاد یک یا چند محدوده وسیع 10تا50 هزار هکتاری با حصارهای الکتریکی، آخرین راهبرد متخصصان حیات وحش است که تحت عنوان « فراجمعیت» ارائه شده.‌

احیای جمعیت در زیستگاه‌های تاریخی
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان که تنها زیستگاه یوزپلنگ در آن قرار دارد، در گفت‌و‌گو با همشهری می‌گوید: تجربیات موفقی در کشورهای آفریقایی به‌ویژه آفریقای جنوبی در زمینه فراجمعیت وجود دارد. نگاه ما احیای جمعیت یوزپلنگ در زیستگاه‌های تاریخی است. در ایران تجربه موفقی در مورد پیشگیری گونه گوزن زرد ایرانی داریم. البته این دو گونه اکولوژیکی و فیزیولوژیکی اصلا شرایط یکسانی ندارند ولی تجربه گوزن زرد در ایران نشان داده است که می‌توان گونه‌ای را که در طبیعت به‌شدت در معرض انقراض است، در شرایط نیمه طبیعی حفظ کرد. می‌توان حفاظت از گوزن زرد در نیمه اسارت را به نوعی «فراجمعیت» حساب کرد. سعید یوسف‌پور با بیان اینکه طی ۲۲ سال گذشته ۲۰۰ یوزپلنگ در عرصه‌های طبیعی کشور محو شده‌اند، می‌افزاید: این یعنی از توله‌هایی که در طبیعت به سن استقلال رسیده بودند هیچ اثری دیده نشده است و فقط 17قلاده یوز در دوربین‌های تله‌ای در محدوده توران ثبت شده. عواملی مثل کمبود طعمه، قاچاق، تعارض با جامعه محلی، سگ گله و رقبای گوشتخواری مثل پلنگ و گرگ می‌تواند عامل از بین رفتن این گونه باشد ولی درمجموع، یوزپلنگ نتوانسته‌ است با شرایط زیستگاه تاریخی‌اش که درگیر تغییر اقلیم، چرای بی‌رویه دام، معدنکاری، حضور شتر، دام سبک و... است، خود را وفق دهد.
البته این متخصص حیات‌وحش تأکید می‌کند که شانس رسیدن به سن بلوغ در توله‌های یوزپلنگ در طبیعت آفریقا هم به‌علت رقابت با سایر گوشتخواران کمتر از ۵۰ درصد است و می‌گوید: این نرخ در ایران با افزون شدن تعارضات انسانی به رقابت بین گونه‌ای، طبق ارزیابی‌های اخیر از آفریقا نیز کمتر است.

یوزپلنگ؛ موضوعی فراملی
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان درباره مزایای مراکز فراجمعیت می‌گوید: مراکز فراجمعیت مزایای بسیاری دارد؛ موفقیت در آبستنی و زایمان گونه نزدیک به ۸۵ درصد است و از سوی دیگر از آنجا که عرصه طبیعی فنس‌کشی‌ می‌شود رقبای یوزپلنگ مثل پلنگ، گرگ و کفتار و همچنین رقبای طعمه این گونه مثل دام و شتر فرصت حضور نمی‌یابند. ضمن اینکه می‌توان به‌صورت مستمر شرایط را پایش کرد. هدف از راهبرد فراجمعیت این است که بتوانیم در شرایط نیمه‌طبیعی جمعیت یوزپلنگ را حفظ و تکثیر کنیم.
سعید یوسف‌پور می‌گوید: منابع مالی این راهبرد هنوز تامین نشده است و از آنجا که یوزپلنگ موضوع فراملی است، دولت و صنایع بزرگ هر اقدامی که از عهده‌شان برمی‌آید باید انجام دهند. اگر تدابیر لازم اتخاذ نشود خطر انقراض یوزپلنگ در آینده‌ای نزدیک وجود دارد. حفظ یوزپلنگ در گرو تامین نیروی انسانی و تامین مالی است و برای آن باید با حضور همه ارکان نظام برنامه اقدام ملی ایجاد کرد. کشور چین توانست با عزم ملی از انقراض پاندای بزرگ به‌عنوان نماد ملی جلوگیری کند.

3راهبرد اصلی برای نجات
تیم جدیدی که حفاظت از یوز ایرانی را برعهده گرفته‌‌اند به 3 راهبرد اساسی برای نجات یوزپلنگ از لبه انقراض رسیده‌اند.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان یکی از اعضای این تیم می‌گوید: برای نجات یوزپلنگ 3 راهبرد پیش‌روی کشور است. اول حفاظت از زیستگاه و بهبود شرایط آن است. ما به‌دنبال کاهش تهدیدات زیستگاه هستیم؛ کاهش منابع آب در اثر تغییر اقلیم را با استفاده از رواناب‌های فصل بارندگی و سامانه‌های سطوح آبگیر باران مدیریت ، پوشش گیاهی را با این سازوکار و طعمه‌های یوزپلنگ را تقویت کنیم. ما ناگزیر به انتقال طعمه از سایر زیستگاه‌ها به زیستگاه یوز هستیم. همچنین، نیاز است که شترها به‌عنوان عامل تهدید منابع آبی کنترل شوند، چرای دام با برنامه انجام شود، تعداد سگ‌های گله کاهش یابد و تعارضات انسانی
نیز کنترل شود.
سعید یوسف‌پور دومین راهبرد را ایمن‌سازی کریدورهای عبور یوز از میامی به عباس آباد می‌داند و می‌افزاید: تا‌کنون بخش کوچکی از مسیر فنس‌کشی شده و روشنایی گذاشته شده ولی این کافی نیست. فنس‌کشی، روشنایی و محدودیت سرعت باید کامل اجرا شود.
راهبرد سوم به‌گفته او، تکثیر در اسارت است. یوسف‌پور می‌گوید: بخشی از کار تا‌کنون در مرکز تحقیقات و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملی توران انجام شده است. در ماه‌های گذشته بخش‌های مختلف سایت تکثیر استاندارد‌سازی شده است. مثلا مخفی‌گاه تعبیه شده و ۳ جایگاه جدید و «چیتاران» برای یوزها درنظر گرفته شده است. درهای بخش‌ها برقی شده، بخش تغذیه یوزها جداسازی شده، ارتفاع فنس‌ها اصلاح شده و.... برای تکمیل این بخش از راهبرد سوم، باید لایه بافر یا ضربه‌گیر دور این منطقه ایجاد و فنس‌های الکتریکی تعبیه شود.

عدم‌دستکاری در طبیعت

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان توضیح می‌دهد: در راهبرد تکثیر در اسارت تا جایی که ممکن باشد، زنده‌گیری از طبیعت اولویت ما نیست. چند روز پیش فیروز تنها نر موجود در اسارت، مورد معاینه قرار گرفت. نمونه اسپرم برای سنجش کمیت و کیفیت آن گرفته شد. هنوز جواب آزمایش‌ها نیامده و اگر شرایط فیروز مناسب نباشد، به سمت گرفتن یوز نر از طبیعت خواهیم رفت. اصل و اولویت ما عدم‌دستکاری در طبیعت است.
سعید یوسف‌پور با بیان اینکه 6یوز در سایت تکثیر توران وجود دارد و فیروز تنها نر سایت است، می‌افزاید: دلبر کهنسال است و تخمدان‌ها و شاخ‌های رحم‌اش آتروفی شده و امکان بارداری ندارد. ایران هم بعد از سزارینی که انجام شد دچار مشکلاتی شده است. یکی از شاخ‌های رحم سالم و دیگری به‌صورت محدود فیبروز شده است و در نتیجه توانایی باروری‌اش با ابهام مواجه است. 3یوزپلنگ ماده جوان در اختیار داریم؛ آذر، توران و ابریشم که چند‌ماه دیگر به سن بلوغ کامل می‌رسند. بررسی‌هایی که روی فیروز انجام می‌دهیم برای بررسی فرصت طلایی پیش رو است. اگر فیروز توان باروری نداشته باشد طبیعی است که به سراغ برداشت از طبیعت خواهیم رفت. او ادامه می‌دهد: 10توله یوز در طبیعت وجود دارد که جنسیت 4فرد از آنها تشخیص داده شده و 3فرد از آنها نر‌ هستند. آنها در شرف استقلال و پیدا کردن قلمرو هستند از آنجا که ما پایش مستمر زیستگاه‌های بیرون از توران نداریم، نمی‌دانیم چه اتفاقی برای توله‌ها خواهد افتاد. بنابراین اگر فیروز شرایط لازم را نداشته باشد ترجیحمان این است که یکی از این سه توله را زنده‌گیری کنیم.

طی ۲۲ سال گذشته ۲۰۰ یوزپلنگ در عرصه‌های طبیعی کشور محو شده‌اند.
این یعنی از توله‌هایی که در طبیعت به سن استقلال رسیده بودند هیچ اثری دیده نشده است و فقط 17قلاده یوز در دوربین‌های تله‌ای در محدوده  توران ثبت شده

جانمایی در 2استان
بحث فراجمعیت، مکمل  بخشی از راهبردهاست. این، نکته‌ای است که مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان مورد تأکید قرار می‌دهد و می‌گوید: با توجه به اینکه درصد موفقیت در این روش بیشتر از تکثیر در اسارت است، مکان‌هایی در خراسان شمالی و سمنان جانمایی شده است که درصورت موفقیت، در زیستگاه‌های تاریخی یوز مثل اصفهان، یزد، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و کرمان هم اجرایی خواهد شد.
به اعتقاد سعید یوسف‌پور، همه فناوری‌های مورد نیاز برای ایجاد مراکز فراجمعیت در کشور وجود دارد؛ فقط مکمل‌های غذایی، دارو و برخی واکسن‌های مورد نیاز یوزپلنگ از روش‌های مختلف از خارج کشور تامین می‌شود. اخیرا هم دکتر پیتر کالدول برای معاینه فیروز به ایران آمد و با خود بخشی از این اقلام را آورد‌