‌نقشه‌نجات‌ ‌آلوده‌ترین شهر ایران

راحله عبدالحسینی- سیده زهرا عباسی- روزنامه‌نگار

فلر (Flare) یا مشعل پالایشگاهی دستگاهی است که در واحدهای صنعتی مانند پالایشگاه‌های نفت و گاز، پتروشیمی و سکوهای دریایی برای سوزاندن گازهای اضافی و ناخواسته مورد استفاده قرار می‌گیرد. ابتدای سال 1403هوشنگ فلاحتیان، معاون وزیر نفت در امور برنامه‌ریزی تأکید کرد هدف‌گذاری این است که تا پایان ۱۴۰۴ عمده این گازها جمع‌آوری شود و فقط حدود ۱۰ درصد از این گازها برای ایمنی پالایشگاه‌ها باقی خواهد ماند. با توجه به فعالیت بیشترین فلرهای نفتی در استان نفت‌خیز خوزستان به‌ویژه کلانشهر اهواز، روز جمعه (5اردیبهشت) مناظره تلویزیونی با عنوان «فعالیت فلرهای نفتی در آلوده‌ترین شهر ایران» با حضور احمد طاهری ، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست؛ سید محسن موسوی‌زاده، نماینده اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی و غلامرضا نورانی، مدیر تولید شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در تلویزیون اینترنتی همشهری برگزار شد.

آلودگی هوا در کلانشهر اهواز
اهواز در بسیاری از مواقع سال آلوده‌ترین شهر ایران لقب می‌گیرد. رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در مناظره تلویزیونی در توضیح این وضعیت، ابتدا آماری از تعداد روزهای هوای سالم در استان ارائه می‌کند و می‌گوید: «اهواز به‌عنوان آلوده‌ترین مرکز استان کشور شناخته می‌شود. در 3سال گذشته بیش از ۵۰ درصد روزها در اهواز شرایط با شاخص بالای  ۱۰۰ به ثبت رسیده ؛یعنی در شرایط ناسالم برای گروه حساس ناسالم. سال گذشته هم حدود ۱۹۵ روز از ۳۶۵ روز سال در این کلانشهر وضعیت ناسالم داشتیم، اما نکته‌ای که در خوزستان شرایط را با دیگر استان‌ها متفاوت می‌کند این است که آلودگی هوا فقط مربوط به مرکز استان و کلانشهر اهواز نیست، بلکه در بقیه شهرستان‌های استان هم این وضعیت را داریم و این شرایط تقریباً در ۱۰ سال گذشته ثابت بوده‌است. آمار نشان می‌دهد هر ساله حداقل ۱۵۰ روز را به‌عنوان روزهای ناسالم در کلانشهر اهواز ثبت کرده‌ایم.»
احمد طاهری با اشاره به مطالعات دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه می‌دهد: «مرگ‌ومیر در شهر اهواز فقط در اثر ذرات معلق منتسب به آلودگی هوا در حدود ۳۳۷۵ نفر و خسارت اقتصادی ۷۳۳ میلیون دلار تخمین زده‌ شده است. به‌طور میانگین ذرات معلق در اهواز ۴ برابر استاندارد ملی و بیش از ۱۰ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت است.»  او آلودگی هوای کلانشهر اهواز را علاوه بر آلودگی‌های صنعتی شامل آلودگی‌های طبیعی و ریزگردها نیز می‌داند.

سهم آلایندگی فلرها
از آنجا که بیش از 12سال از آغاز طرح جمع‌آوری فلرهای نفتی به‌عنوان یکی از آلودگی‌های صنعتی اهواز می‌گذرد، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره سهم آلایندگی فلرها می‌گوید: «براساس آمار بین‌المللی، در کشور ما حجم فلرینگ حدود ۲۰ میلیارد مترمکعب در سال است که معادل حدود ۵۰ میلیون مترمکعب در روز می‌شود. این عدد کاملا قابل ملاحظه است و علاوه بر تأثیراتی که آلودگی هوا در بحث انتشار گازهای گلخانه‌ای مربوط به تغییر اقلیمی دارد، از نظر اقتصادی هم قابل بررسی است. در سال‌های اخیر با افزایش برداشت نفت از چاه‌های نفت  میزان فلرینگ هم بیشتر شده‌است. زمانی که نفت را از چاه استخراج می‌کنند، مقداری گاز همراه با نفت خارج می‌شود.» طاهری درباره وضعیت فلرینگ خوزستان می‌گوید: «از کل مجموعه ۲۰ میلیارد مترمکعبی فلرینگ کشور بیش از ۸ میلیارد مترمکعب مربوط به خوزستان است که تقریبا برابر ۴۰ درصد حجم کل فلرینگ کشور می‌شود.»

تأثیر گاز فلر بر زندگی مردم
نماینده اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی در ادامه این گفت‌وگو، ماجرای کندی اجرای طرح‌ جمع‌آوری فلرها را که پاییز 1403با تأکید رئیس‌جمهوری همراه بود، دنبال می‌کند و می‌گوید: «ابتدا قرار بود برداشت گاز فلر از سوی یک شرکت چینی انجام و به پتروشیمی‌ها تزریق شود، اما این شرکت‌ها وارد عمل نشدند. در دولت شهید رئیسی هم تأکید ویژه‌ای بر این موضوع بود و پیمانکاران داخلی به جمع‌آوری این فلرها در غرب رودخانه کارون اقدام کردند. طبق آمار، پیمانکاران حدود ۴۰ درصد پیشرفت داشتند، اما هنوز کفایت نمی‌کند و لازم است با تخصیص بودجه‌های لازم کار تسریع شود. آمار شرکت نفت نشان می‌دهد در سال بیش از ۵ میلیارد دلار عدم‌النفع سوختن گازهای فلر برای شرکت نفت است. از سوی دیگر شرکت نفت ناچار است عوارض آلایندگی را به شهرداری‌ها و دهیاری‌ها پرداخت کند. مهم‌تر از همه اینها مشکلاتی است که برای سلامت مردم پیش‌ آمده‌است.»  سید محسن موسوی‌زاده، اثر منفی گازهای فلر را فراتر می‌داند و ادامه می‌دهد: «تأثیر منفی گاز فلر در ابنیه و ساختمان‌ها، فضای سبز و درختان ما نیز مشهود و سبب مهاجرت مردم از روستاها هم شده‌است. مردم از اهواز و خوزستان برای حفظ سلامت خود به استان‌های دیگر مهاجرت می‌کنند درحالی‌که اهواز و خوزستان به‌دلیل اشتغال، مهاجرپذیرترین منطقه بودکه این وضعیت اقدام سریع دولت را می‌طلبد.»

طرح جمع‌آوری فلر به کجا رسید؟

نماینده اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی به اهمیت جمع‌آوری گازهای فلر می‌پردازد و ادامه می‌دهد: «گازهای فلر به راحتی می‌توانند خوراک پتروشیمی‌های کشور باشند. خوزستان هم تقریبا بیشترین پتروشیمی‌های کشور را دارد.» سید محسن موسوی‌زاده از اقدامات انجام شده نماینده اهواز در مجلس نیز اینطور می‌گوید‌: «جلسات متعددی با وزیر نفت و مجموعه شرکت‌های نفتی داشتم و موضوع را پیگیری کردم. هم در خود استان و هم در سطح کلان کشور پیگیر هستم و از روند کار اطلاع دارم؛ روندی که رضایتبخش نیست و کند پیش می‌رود درحالی‌که ما هم تکنولوژی و هم توانمندی کار را داریم. این طرح با همت مسئولان عالی رتبه کشور و تزریق مالی انجام می‌شود. در دولت شهید رئیسی قول دادند که می‌توانیم تا پایان سال 1404همه مشعل‌های فلر را خاموش کنیم. حالا می‌گویند تا پایان 1405و ما پذیرفتیم. امیدواریم شاهدبه سرانجام رسیدن این موضوع باشیم.»

جمع‌آوری فلر؛ کمک به ناترازی انرژی
رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره آلودگی هوای کلانشهر اهواز می‌گوید: «بررسی درخصوص ذرات معلق نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد آلودگی هوای اهواز به صنایع نفت و گاز مربوط می‌شود که از این ۳۰ درصد حدود ۱۳ درصد مستقیماً از فلر ناشی می‌شود. گازهای آلاینده فلر حتی وقتی در جو قرار می‌گیرد علاوه بر اینکه گوگرد دی‌اکسید خسارت دارد، می‌تواند به ذرات معلق هم تبدیل شود. این فرایند یک فرایند پیوسته در طول سال است و کنترل آن بسیار اهمیت دارد. احمد طاهری با اشاره به ناترازی انرژی در کشور می‌گوید: «کنترل فلرها، فقط آلودگی هوا نیست. یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که کشور دارد، ناترازی است. یکی از مواردی که به شکل قابل ملاحظه‌ای به رفع ناترازی انرژی در فصل سرد و گرم کمک می‌کند، استفاده از گازهای فلر و تزریق آن به شبکه انرژی است.»

پرداخت خسارت به مردم
سید محسن موسوی‌زاده، نماینده اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «پرداخت خسارت به مردم در دولت‌ها متفاوت بوده‌است. مثلاً در زمان دولت یازدهم و دوازدهم یا پرداخت نشد یا بسیار جزئی بود. در دولت سیزدهم سهم اعظم بدهی‌هایی که وزارت نفت به شهرداری‌ها و دهیاری‌ها داشت، تحت عنوان آلایندگی پرداخت شد تا در زمینه آبادانی شهرها و روستاها اقدام شود که مشخصا
به مردم داده نمی‌شود.»‌

عوارض آلایندگی

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید کارگروه آلودگی هوا برای هر کلانشهر به‌طور مجزا به مسائل می‌پردازد.
 احمد طاهری ادامه می‌دهد: «یکی از مصوبه‌ها که در آذر ۱۴۰۳ برای خوزستان و کلانشهر اهواز گرفتیم این بود که وزارت نفت مکلف است برنامه کاهش فلورینگ خوزستان با تفکیک پروژه‌ها و برنامه زمانبندی را ارائه دهد و این برنامه مصوب هیأت وزیران شود تا اثربخشی پروژه‌ها را دنبال کنیم.
این برنامه در مجموعه وزارت نفت نهایی شده و به‌زودی در ساختار کمیسیون زیربنایی دولت وارد می‌شود. واحدهای نفت و گاز از نظر فلر هم مورد پایش قرار می‌گیرند و اگر مطابقتی نداشته باشند، مشمول پرداخت عوارض آلاینده می‌شود. عوارض به شهرهایی پرداخت می‌شود که از آلودگی متاثر می‌شوند. همکاران ما در سازمان محیط‌زیست به نتیجه رسیدند که حداقل ۵۰ درصد این مبالغ عوارض باید در زمینه‌های مرتبط با محیط‌زیست مثل جنگل، بازچرخانی آب و حل چالش‌های محیط‌زیستی شهرها هزینه شود.»‌

با توجه به آمار تولید نفت خام کشور به ازای تولید هر بشکه نفت خام حدود ۱۸.۰۳ مترمکعب گاز برای سوزاندن به سمت مشعل هدایت می‌شود.
با درنظر گرفتن متوسط این مقدار در دنیا که حدود ۵.۱۱ مترمکعب گاز مشعل به ازای تولید هر بشکه نفت است، از این حیث، بیش از 3برابر متوسط جهانی در کشور گاز مشعل سوزانده می‌شود.

بررسی‌های کمیسیون انرژی مجلس حاکی از آن است که با وجود صراحت احکام قانونی در بودجه سال ۱۳۹۲ کل کشور، برنامه 5ساله ششم توسعه و قوانین بودجه سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ کل کشور درباره الزام وزارت نفت برای اجرای طرح‌های جمع‌آوری گازهای همراه، وزرا و مسئولان وقت از سال ۱۳۹۲ تاکنون به تکالیف مورد نظر قانونگذار در این زمینه عمل نکرده‌اند.

با وجود مزایای فلرینگ در ایمنی تأسیسات، این فرایند منجر به انتشار آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن می‌شود و از سوی دیگر، جمع‌آوری و استفاده نکردن از گازهای مشعل امکان کسب درآمد حدود ۴.۶ میلیارد دلار سالانه و ۳۳.۷۹ میلیارد دلار در دهه گذشته را از کشور سلب کرده است.