بزرگ‌ترین اختلاس تاریخ ایران

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

اگر قرار باشد حافظه تاریخی مردم ایران دوره پهلوی را با 3شاخص اصلی به یاد آورد، «فساد اقتصادی و مالی» قطعا یکی از آنهاست، عارضه‌ای که همراه شدن آن با مصونیت آهنین کارگزاران در برابر پیگرد قضایی یکی از اساسی‌ترین دلایل نارضایتی مردم و درنهایت پیروزی انقلاب ‌اسلامی بود.
عملکرد حکومت پهلوی و کارگزاران آن از نخستین سال‌های آغاز حکمرانی رضاخان تا 22بهمن‌ماه 1357 همواره با انواع فسادهای مالی و اقتصادی همراه بوده ‌است. از زمین‌خواری و اندوختن ثروت‌های نامشروع گرفته تا انحصار اقتصادی، رشوه‌خواری و تبانی در معاملات دولتی جزو عمده‌ترین مفاسد اقتصادی‌ای بوده که از ارشدترین مقام‌های دربار تا وابستگان خاندان سلطنتی همواره درگیر آن بوده‌اند و با وجود گزارش‌های موجود در این زمینه، هیچ‌گاه اقدامی برای جلوگیری از تاراج ثروت ملت ایران انجام نشده است.
در چنین شرایطی یکی از اصلی‌ترین ریشه‌های دامن‌گستر شدن فساد بی‌سابقه تاریخی در ساختارهای حکومتی دوره پهلوی آلودگی شخص شاه در انواع مفاسد اقتصادی بود؛ موضوعی که مسیر همواری را جهت انواع اختلاس‌ها و سوءاستفاده‌های مالی برای درباریان و همچنین وابستگان و بسیاری از کارگزاران حکومتی گشود.
روایت‌ها و اسناد تاریخی منتشر‌شده از دوره پهلوی اول و دوم مملو از برگ‌های سیاه فساد اقتصادی پدر و پسر پهلوی است. از زمین‌‌خواری‌ها و ولع ثروت‌اندوزی رضاخان گرفته تا مشارکت محمدرضا در انواع سوءاستفاده‌های مالی در شرکت‌ها و معاملات دولتی همگی گواه فساد اقتصادی سیستماتیکی است که به‌عنوان روال جاری همه شئون سیاسی و اقتصادی کشور را درگیر کرده بود.
در این میان اما، پیروزی انقلاب‌ اسلامی در 22بهمن‌ماه 1357 را باید خط پایانی بر تاراج ثروت ملت ایران ازسوی کارگزاران و مقام‌های ارشد حکومت دانست. علاوه‌ بر اینکه طی دهه‌های گذشته از عمر جمهوری ‌اسلامی، دوست و دشمن به ساده‌زیستی و پاک‌دستی رهبران نظام اذعان داشته‌اند، مفاسد اقتصادی و مالی از شکل سیستماتیک خود خارج شد و کارنامه فعالیت‌های حدود 5دهه‌ای قوه قضاییه‌ جمهوری ‌اسلامی گواه رسیدگی قاطع به پرونده‌های سوءاستفاده مالی و اقتصادی دانه‌درشت‌هاست.


۳۵میلیارد دلار؛ تخمینی از نقدینگی شاه
روزنامه انگلیسی فایننشال‌تایمز در سال2009 طی گزارشی به تخمینی درباره میزان دارایی‌هایی که شاه با خود از ایران خارج کرد پرداخت که مهم‌ترین محورهای آن در ادامه می‌آید.

   تخمین میزان نقدینگی: شاه مخلوع ایران ۳۵میلیارد دلار دارایی از ایران خارج کرده است.
  رقم بیش از اینهاست: نگاهی به برخی فعالیت‌های افراد نزدیک به شاه مخلوع بعد از سرنگونی نشان می‌دهد رقم‌ بیش از این است.
  شکل خروج از کشور: به ‌نظر می‌رسد این رقم متعلق به خروج مستقیم دارایی به شکل ارز از کشور باشد.
  ثروت‌هایی که محاسبه نشده ‌است: املاک و سهام خاندان پهلوی در خارج از کشور در این میزان محاسبه نشده ‌است.
  بزرگ‌ترین اختلاسگر تاریخ: در گزارش فایننشال‌تایمز نام محمدرضا پهلوی در کنار نام‌هایی مانند صدام حسین، زین‌العابدین بن‌علی و سوهارتو به‌عنوان بزرگ‌ترین اختلاسگران تاریخ  آورده شده‌ است.

ثروت‌هایی که شاه با خود برد
احمدعلی مسعود انصاری یکی از همراهان محمدرضا پهلوی است که طی سال‌های اخیر افشاگری‌های مهمی درباره میزان دارایی‌هایی که شاه با خود از ایران خارج کرده داشته ‌است. یکی از این افشاگری‌ها مربوط به گفت‌وگوی او با مرکز اسناد انقلاب اسلامی در آذرماه1399 است که مهم‌ترین محورهای آن را در ادامه می‌خوانید.

   ثروتی که به ارث رسید: یک بخش از ثروت شاه 62میلیون دلار بود که تا زمانی که شاه زنده بود، قسمتی از آن را خرج کرد و 50میلیون دلار یا کمتر باقی ماند که به‌عنوان «ارث» تقسیم شد.
   مستغلات: بخش دیگری از ثروت پهلوی مربوط به مستغلات این خاندان است. برای نمونه ویلای سوورتا در سوئیس که فروختند و پولش را تقسیم کردند. املاک آنان در خارج از کشور و در همه نقاط دنیا پراکنده است و البته بیشتر زمین‌هایی است که این خاندان در اسپانیا دارند.
   جواهرات: بخش دیگری از ثروت پهلوی مربوط به جواهراتی است که خاندان پهلوی از ایران خارج کردند. گفته می‌شود بخشی از این جواهرات در قالب 4صندوق بزرگ به بانک‌های سوئیس سپرده شده ‌است.

روایت‌های غربی از ثروت غارت‌شده ایران
بخش مهمی از اطلاعاتی که درباره میزان دارایی‌ها و ثروتی که خاندان پهلوی از سرمایه‌های ملت ایران تاراج کرده‌اند طی سال‌های اخیر ازسوی رسانه‌های غربی افشا شده‌ است که برخی از آنها را در ادامه می‌خوانید.

   هواپیمایی پر از ثروت ملت ایران: روزنامه دیلی تلگراف انگلیس در گزارشی که در ۱۸ژانویه ۲۰۲۳ منتشر شد درباره دارایی‌های خارج‌شده از ایران عنوان می‌کند که «شاه آنقدر طلا و وسایل قابل حمل بار هواپیما کرده بود که هواپیما بلند نمی‌شد».
   یکی از بزرگ‌ترین ثروت‌های خصوصی جهان: نیویورک‌ تایمز در بحبوحه پیروزی انقلاب ‌اسلامی، طی گزارشی که در روزنامه‌های ایران هم بازتاب یافت درباره ثروت شاه نوشت: «براساس برآورد بانکداران، شاه ایران یکی از بزرگ‌ترین ثروت‌های خصوصی جهان را که به بیش از یک میلیارد دلار بالغ می‌شود، داراست. قسمت اعظم ۲ تا ۴میلیارد دلار پولی که ظرف 2سال گذشته از ایران به آمریکا منتقل شده به خانواده‌ سلطنتی تعلق داشته است.»
   گوشه‌ای از یک ثروت افسانه‌ای: روزنامه انگلیسی دیلی ‌اکسپرس در ۲۸مارس ۱۹۷۸ در گزارشی نوشت: «شاه یک ملک بزرگ هم در منطقه کوه‌های راکی آمریکا به قیمت یک میلیون پوند انگلیس خریده بود. میزان ثروت و دارایی‌های شاه مخلوع در خارج از کشور به حدی بود که تنها اشرف پهلوی، ‌خواهر وی در نوروز سال۵۳ در یک قمارخانه در شهر کن در یک شب ۱۵میلیون فرانک باخت.»
   ثروت افسانه‌ای شاه ایران: روزنامه آمریکایی کریستین ساینس مانیتور نیز در آوریل1980 طی گزارشی نوشت: «آیا ثروتی که شاه از ایران خارج کرده است افسانه‌ای است؟ بله، افسانه‌ای است، زیرا تا‌کنون هیچ‌کس جز شاه مخلوع نمی‌داند هنگام خروج از ایران در ۱۶ژانویه ۱۹۷۹ دقیقا چه مقدار پول با خود برده است. پل ادوایر که ازسوی ایران برای بازپس گرفتن اموال مسروقه به‌عنوان وکیل انتخاب شده، معتقد است اگر همه‌چیز فراهم باشد، لااقل ۵سال طول می‌کشد میزان دارایی شاه مخلوع اندازه‌گیری شود، چراکه بسیاری معتقدند شاه و خانواده‌اش اموال و پول‌های خارج‌شده را در حساب‌های محرمانه ذخیره کرده‌اند.

روایت فساد در دوره پهلوی
طی دهه‌های گذشته بخشی از پرده‌برداری از فساد مالی و اقتصادی رایج در دوره پهلوی در دربار و همچنین کارگزاران پهلوی ازسوی چهره‌های نزدیک به این حکومت انجام شده است که در ادامه تنها به گوشه‌ای از آنها اشاره می‌شود.
در دوره محمدرضا شاه نیز همانند تمامی دوره‌ها فساد در سطوح مختلف در جریان بود.

  پرونده‌هایی که بایگانی شد: حسین فردوست، از متنفذترین چهره‌های عصر پهلوی دوم در کتاب خاطرات خود درباره فساد در دوره پهلوی می‌نویسد: از سال۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ تنها در بازرسی(قسمت تحقیق آن) 3۷۵۰پرونده سوءاستفاده کلان تشکیل شد که عموما به دادگستری ارجاع شد... همه پرونده‌ها با دستور شفاهی نخست‌وزیر به وزیر دادگستری بایگانی می‌شد و شاه هم اهمیتی نمی‌داد.»
   فساد پشت در اتاق شاه: پرویز راجی، آخرین سفیر شاه در لندن در کتاب خاطرات خود درباره فساد اقتصادی دوران پهلوی به نقل از امیرعباس هویدا می‌نویسد: «فساد در مقام‌های بالا به مقیاسی شرم‌آور رواج دارد»؛ تا جایی که علی امینی از زبان محمدرضا پهلوی می‌گوید: «یک روز اعلیحضرت به من گفتند آمریکایی‌ها می‌گویند که فساد پشت در اتاق شماست (که شاه باشد)، گفتم بله.»
  دلیل اصلی ناکارآمدی‌ها: عبدالمجید مجیدی، یکی از رؤسای سازمان برنامه و بودجه در دوران پهلوی در خاطرات خود فساد درون حکومت را علت اصلی ناکارآمدی می‌داند و می‌گوید: «مسئله مملکت ما این است که مردم آنطوری که باید و شاید به عملیات دولت، به اقدامات دولت و به تصمیمات دولت اعتماد ندارند که یک علت اصلی‌اش مسئله فساد است.»
   اعتراف فرح: فرح پهلوی در بخشی از کتاب خاطرات خود با نام «کهن دیارا» در این زمینه می‌نویسد: «گفته می‌شد فساد در میان اطرافیان ما نیز رخنه کرده است.»
  دزدان حرفه‌ای آریامهری: شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر عصر پهلوی در بخشی از خاطرات خود درباره فساد اقتصادی در آن دوره معتقد است: «یک روز ما از 3میلیارد دلار درآمد نفت رسیدیم به 18میلیارد دلار در عرض ۴۸ساعت... اغلب یا اسلحه بود، یک مقداری‌اش هم دزدان حرفه‌ای آریامهری افتادند و خوردند. اختلاف ثروت به یک جای عجیبی رسید.»
  فساد و پول نفت: اردشیر زاهدی، از دیگر چهره‌های متنفذ دربار پهلوی که مدتی داماد محمدرضا پهلوی هم بود، درباره فساد اقتصادی آن دوره در گفت‌وگو با پروژه تاریخ‌شفاهی هاروارد معتقد است: «بزرگ‌ترین بدبختی‌ای که پیش آمد این یک‌دفعه بالا رفتن قیمت نفت و پول زیادی بود که به ‌دست همه افتاد که نمی‌دانستند چه جور خرجش کنند که متأسفانه این خودش یک فسادی درست کرد و افرادی هم بودند که در این جریانات استفاده می‌بردند... متأسفانه چون یک‌دفعه مقدار زیادی پول به دستمان افتاد که نمی‌دانستیم چه ‌کار بکنیم، این باعث شد که فساد درست کنیم.»

لانه‌گزینی فساد در بنیاد پهلوی
بنیاد پهلوی یکی از مهم‌ترین کانون‌های فساد مالی و اقتصادی در دوره پهلوی به ‌حساب می‌آید که اگرچه در آن دوره با پوشش خیریه و اقدام‌های عام‌المنفعه فعالیت‌های خود را پیش می‌برد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی برگ‌های مهمی از فساد اقتصادی در این بخش افشا شد.

   انباشت ثروت ملت ایران: بررسی‌های تاریخی و اسنادی انجام‌شده نشان می‌دهد که دارایی بنیاد پهلوی در سال1349 برابر با 2میلیون و 800هزار دلار بود که در 2سال آخر حکومت شاه به 3میلیارد دلار رسید. در چنین شرایطی دارایی کلی بنیاد زمینه‌ساز قدرت و نفوذ دولت در اقتصاد ‌شد. بر این اساس بنیاد پهلوی به‌صورت یک منبع سرمایه‌ای شرکت‌های متعلق به دربار و همچنین به‌صورت یک وسیله بانفوذ کنترل اوضاع اقتصادی کشور و ابزار نظارت بر تمامی شئون صنعتی و مالی، تعیین‌کننده‌ترین نقش را در مال‌اندوزی خانواده سلطنتی داشت.
   منبعی برای سرمایه‌گذاری شخصی: در کتاب «مردی برای تمام فصول» نوشته مظفر شاهدی به نقل از رابرت گرام، خبرنگار روزنامه فایننشال‌‌تایمز درباره دارایی‌های بنیاد پهلوی و بهره‌برداری از آن آمده‌ است: «بنیاد پهلوی به‌طور رسمی یک سازمان خیریه بود که ظاهرا از ثروت شاه تغذیه می‌کرد، اما عملا از 3طریق برای کمک به رژیم مورد استفاده قرار می‌گرفت: یکی برای مستمری‌ها، دیگری وسیله کنترل از طریق سرمایه‌گذاری در بخش‌های معینی در اقتصاد مملکت، سومی یک منبع سرمایه‌گذاری برای شرکت‌های وابسته به شاه.»
   منبعی برای تولید نارضایتی: در یکی از گزارش‌های سفارت آمریکا در تهران درباره بنیاد پهلوی آمده‌ است: «رقمی در حدود 20تا 40درصد درآمد این بنیاد به اعضای خانواده سلطنتی می‌رسد. بنیاد به‌طور مؤثری اداره نمی‌شود، چراکه اکثرا از آن برای یافتن شغل برای دوستان و وابستگان خاندان پهلوی استفاده می‌شود. چون این بنیاد از پشتیبانی دربار برخوردار است، اولویت‌هایی بی‌اندازه به آن داده می‌شود؛ به ‌طوری که توسعه تجارت ایران را مختل می‌سازد و مانع رشد آن می‌شود. بنیاد سرچشمه بیشتر نارضایتی‌های ایرانیان از فعالیت‌های خانواده سلطنتی است.»

کارنامه جمهوری اسلامی در برخورد با دانه‌درشت‌ها
برخورد قاطع با سوءاستفاده‌کنندگان از ثروت مردم ایران را باید یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پیروزی انقلاب اسلامی به‌حساب آورد. در شرایطی که در دوره پهلوی، سوءاستفادهای مالی همه ساختارهای حکومت، از دربار گرفته تا بسیاری دیگر از نهادهای بزرگ و کوچک را درگیر مي‌کرد و فساد اقتصادی در چارچوبی سیستماتیک، امری رایج به‌حساب می‌آمد، اما در حدود 5دهه حکمرانی جمهوری‌اسلامی، شاهد برخورد قاطع و بی‌اغماض با مفسدان مالی دانه‌درشت با هر عنوان و جایگاهی بوده‌ایم.

نخستین اختلاس بزرگ
  پرونده: اختلاس ۱۲۳میلیارد تومان از بانک صادرات
  متهمان اصلی: فاضل خداداد و مرتضی رفیق‌دوست
  زمان: طی سال‌های 1371 تا 1374
  عناوین اتهامی: اختلاس و تبانی
  نتیجه: صدور و اجرای حکم اعدام در آذرماه سال۱۳۷۴

دادگاه کرباسچی
  پرونده: جرائم مالی
  متهم اصلی: غلامحسین کرباسچی، شهردار وقت تهران
  زمان: سال1377
  عناوین اتهامی: مشارکت در اختلاس، تضییع و تصرف اموال عمومی، تبانی در معاملات دولتی
  نتیجه: 5سال حبس، ۶۰ضربه شلاق تعلیقی، ۱۰۰میلیون تومان جزای نقدی، استرداد ۱۷میلیارد و ۶۰۰میلیون ریال وجه نقد و ۲۰سال انفصال از خدمات دولتی

رسیدگی به اختلاس بزرگ
  پرونده: اختلاس 3هزار میلیارد تومانی
  متهم اصلی: مه‌آفرید خسروی
  زمان: سال1390
  عناوین اتهامی: اختلاس، زمین‌خواری، استفاده از تسهیلات بدون وثیقه‌گذاری و...
  نتیجه: بازگشت مبالغ به بیت‌المال و صدور حکم اعدام و اجرا در ۳خرداد سال۱۳۹۳

پرونده محمدرضا رحیمی
  پرونده: فساد اقتصادی
  متهم: محمدرضا رحیمی، معاون ‌اول دولت دهم
  زمان: دی‌ماه سال1391
  عناوین اتهامی: مشارکت در اختلاس در بیمه ایران
  نتیجه: 5سال و ۹۱روز حبس و پرداخت 3میلیارد و ۸۵۰میلیون تومان

مهدی هاشمی‌رفسنجانی
  پرونده: مالی- امنیتی
  متهم: مهدی هاشمی
  زمان: سال1394
  عناوین اتهامی: اختلاس، جعل و مباحث امنیتی
  نتیجه: حبس، رد مال، جزای نقدی معادل 2برابر، انفصال دائم از خدمات دولتی و ۵۰ضربه شلاق

پرونده برادر رئیس‌جمهور
  پرونده: جرائم مالی
  متهم: حسین فریدون، برادر رئیس دولت‌های یازدهم و دوازدهم
  زمان: سال1398
  عناوین اتهامی: دریافت رشوه
  نتیجه: 5سال حبس و رد مال

پرونده یک مقام ارشد دولتی
  پرونده: فساد اقتصادی
  متهم: حمید بقایی، معاون‌اجرایی رئیس‌ دولت دهم
  زمان: اسفندماه سال1396
  عناوین اتهامی: اختلاس، تضییع اموال دولتی، تبانی در معاملات دولتی و...
  نتیجه: صدور احکام حبس و رد مال درباره پرونده‌های مختلف مطرح

رسیدگی به پرونده مهدی جهانگیری
  پرونده: جرائم مالی
  متهم: مهدی جهانگیری، برادر معاون ‌اول رئیس‌جمهور در دولت‌های یازدهم و دوازدهم
  زمان: بهمن‌ماه سال1399
  عناوین اتهامی: قاچاق حرفه‌ای ارز، انتقال ارز به‌صورت غیرقانونی به خارج از کشور و تحصیل مال از طریق نامشروع
  نتیجه: صدور احکام حبس، جزای نقدی و رد مال در پرونده‌های مختلف مطرح

  پرونده دختر آقای وزیر
  پرونده: جرائم اقتصادی
  متهم: شبنم نعمت‌زاده، دختر وزیر صمت در دولت یازدهم
  زمان: دی‌ماه سال1398
  عناوین اتهامی: مشارکت در اخلال عمده و کلان در نظام اقتصادی کشور از طریق اخلال در توزیع مایحتاج دارویی
  نتیجه: صدور احکام حبس، محرومیت دائم از خدمات دولتی و رد مال

سرانجام پرونده بابک زنجانی
  پرونده: فساد اقتصادی کلان
  متهم: بابک زنجانی
  زمان: دی‌ماه سال1392
  عناوین اتهامی: افساد فی‌الارض
  نتیجه: تسویه همه بدهی‌های بابک زنجانی

پرونده گروه صنعتی «رستمی‌صفا»
  پرونده: اخلال در نظام پولی و ارزی کشور
  متهم: محمد رستمی‌صفا، مالک گروه صنعتی «رستمی‌صفا»
  زمان: فروردین‌ماه سال1399
  عناوین اتهامی: قاچاق عمده ارز، ارائه اطلاعات خلاف واقع برای دریافت تسهیلات، عدم‌واردات کالا‌های مورد ادعا به‌منظور دریافت اعتبارات ارزی، مصرف تسهیلات در غیراز محل خود، تبانی متهم با برخی از مدیران ارشد و میانی بانک‌ها و...
  نتیجه: صدور حکم‌های مربوط برای هر يك از متهمان اصلی پرونده

رسیدگی به اتهام‌های یک مقام ارشد پیشین قضایی
  پرونده: جرائم اقتصادی
  متهم: اکبر طبری، مقام پیشین قضایی
  زمان: خردادماه سال1399
  عناوین اتهامی: تشکیل شبکه ارتشا با وصف سردستگی، پولشویی، جعل اسناد، اعمال نفوذ در پرونده‌های قضایی
  نتیجه: صدور حکم حبس و رد مال

پرونده فرزندان معاون ‌اول وقت قوه قضاییه
  پرونده: فساد اقتصادی فرزندان معاون ‌اول وقت قوه قضاییه
  متهمان: فرزندان معاون‌اول وقت قوه قضاییه
  زمان: مهرماه سال1402
  عناوین اتهامی: تشکیل شبکه اعمال نفوذ و پولشویی
  نتیجه: صدور حکم حبس و جزای نقدی

چای دبش
  پرونده: جرائم مالی
  متهمان: اکبر رحیمی، مدیرعامل گروه کشت ‌و صنعت دبش، سیدرضا فاطمی‌امین، وزیر صمت دولت سیزدهم و جواد ساداتی‌نژاد، وزیر کشاورزی دولت سیزدهم
  زمان: اسفندماه سال1401
  عناوین اتهامی: فروش ارز نیمایی در بازار آزاد، واردات چای بی‌کیفیت با قیمت اعلامی بالا و عدم‌رفع تعهد ارز نیمایی دریافت‌شده
  نتیجه: رسیدگی به  این پرونده ادامه دارد