سنگلج؛ بچه تهران

سیدسروش طباطبایی‌پور

اگر روزی تهران به حرف بیاید، حتما درخت‌های محله سنگلج، خاطره‌های بیشتری از تهران قدیم تعریف خواهند کرد؛ چون سنگلج  از همان روزهایی که تهران، پیراهن روستایی‌اش را از تن به در کرد و تنها به 5محله شهری خلاصه ‌می‌شد، پرجمعیت‌ترین محله‌ تهران بود. بیایید با هم قدمی در کوچه پس‌کوچه‌های قدیمی‌ترین محله تهران بزنیم و اینجا نفسی تازه کنیم.

سنگلج یا سنگ‌رج؟
یکی از نمادهای تهران، محله سنگلج است و برخی کارشناسان معتقدند تاریخ این محله به دوره قاجار بازمی‌گردد؛ زمانی که تهرانی‌های اصیل  در این‌ محله ساکن بودند و ‌ اینجا پر بود از آب، باغ و زندگی! اصلا علت نامگذاری این محله به نام سنگلج یا «سنگ‌رج»، به‌خاطر همین آب و آبادانی بود؛ وقتی که تهرانی‌ها با رج‌های سنگ، آب را در این محله، میان هم تقسیم می‌کردند.

افت و خیز!
اوج رونق سنگلج قدیم از دوره فتحعلی‌شاه قاجار آغاز و تا دوره ناصرالدین‌شاه ادامه یافت و این رونق، البته 2دلیل داشت؛ اول، آبادانی این محل بود که حتی مهاجرانی را که دوست داشتند در تهران ساکن شوند، جذب خود می‌کرد و دوم، نزدیکی به ارگ سلطنتی. وجود قراول‌خانه (پادگان امروزی)، چاپارخانه (اداره پست) و حتی قورخانه (محل نگهداری سلاح) قاجاری، دلیلی بر اهمیت این محله در تهران قدیم بود. اما در زمان پهلوی اول و نفوذ سربازان بیگانه به تهران، گَرد ویرانی بر این محله با سابقه نشست،
اما به مرور، دوباره این محله از جا  بلند شد.

بناها
اهالی هنر، سنگلج را معادل هنر نمایش و جعفر والی و داوود رشیدی و بهرام بیضایی و تماشاخانه آن می‌دانند. تماشاخانه سنگلج، مهر 1344خورشیدی با نمایش «پهلوان اکبر می‌میرد»، کاری از بهرام بیضایی افتتاح شد و همچنان در خیابان بهشت، یعنی در ضلع جنوبی پارک‌شهر، پذیرای هنردوستان است. قدیمی‌ترین پارک تهران، یعنی پارک شهر هم ساکن این محله است. بناهایی چون مسجد میرزا عیسی وزیر، کلیسای سورپ گئورگ، بازارچه قوام‌الدوله و گذر مستوفی هم از بناهای معروف این محله هستند.

مشاهیر محل
یکی از سیاستمداران دوره قاجار و پهلوی، مستوفی‌الممالک است که خانه‌اش هنوز در این محل پابرجاست. از دیگر مشاهیر این محله به شیخ‌فضل‌الله نوری و شعبان جعفری یا همان شعبان‌ بی‌مخ هم می‌توان اشاره کرد که خانه و زورخانه هر دو همچنان در این محل سرپا هستند. دکتر محمد مصدق، عزت‌الله انتظامی، ژاله علو و بسیاری دیگر از مشاهیر دیگر هم در این محله به دنیا آمده و زندگی کرده‌اند.