مرگ تدریجی ‌آبشار یخی دماوند؛ مرتفع‌ترین‌آبشار خاورمیانه

نیما فریدمجتهدی/ سمانه نگاه

دکتری هواشناسی/ دکتری آب‌وهواشناسی

آبشار یخی دماوند،  یکی‌از جاذبه‌ها و نمادهای طبیعی دماوند است. بنا‌بر شواهد موجود این پدیده زیبا منحصر به فصل خاصی نبوده و در تمامی سال در ارتفاع 5100متری در دامنۀ جنوبی دماوند،  میعادگاه کوهنوردانی بود که با تغییر مسیر،  از چشم‌انداز بی‌بدیل این مرتفع‌ترین آبشارِ خاورمیانه بازدید می‌کردند. فارغ از افسوس و خسرانی که از لطمه به این میراث طبیعی به جا مانده است،  وقوع این رخداد،  نشانه‌ای هشداردهنده در زمینه گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا ست؛ آن هم در مناطق کوهستانی. نشانه‌ای همچون دیگر نشانه‌های کوچک و بزرگ،  که در کنار هم قرارگرفتن‌شان،  نتیجه‌ای جز این ندارد که حال زمین خوب نیست. 

اهمیت کوه‌ها
نگاهی کمی به ویژگی‌های محیط‌زیستی کوهستان،  اهمیت و جایگاه این واحد جغرافیایی را نشان می‌دهد. 23درصد مساحت خشکی‌های زمین منطبق بر مناطق کوهستانی است. 915میلیون نفر در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند یعنی سهمی در حدود 13درصد از جمعیت جهان.‌70درصد این جمعیت در سکونتگاه‌های روستایی تجمع یافته‌اند. 25درصد تنوع‌زیستی خشکی در مناطق کوهستانی یافت می‌شود. 23درصد جنگل‌های جهان در مناطق کوهستانی واقع شده و 80درصد منابع آب شیرین از مناطق کوهستانی تأمین می‌شود. تمامی این اطلاعات نشان از اهمیتِ کوهستان و همچنین دامنه تأثیر تغییر آب‌وهوا بر جامعه بشری دارد. فقط در بخشِ منابع آب شیرین این تأثیر می‌تواند نتایج فاجعه‌باری به همراه داشته‌باشد. به‌دلیل همین اهمیت کوه،  در تأمین منابع آب شیرین است که کوه‌ها را «برج‌های آب» (آب‌انبارهای) جهان می‌دانند.

تغییر آب‌وهوا اثر خود را بر تمامی سامانه‌های طبیعی و انسانی کره زمین می‌گذارد. باتوجه‌ به تأثیرات متقابل این سامانه‌ها،  تأثیر و پیامدهای تغییر آب‌وهوا،  همۀ مولفه‌های سامانۀ کره زمین را متأثر خواهد کرد. تنها تفاوت موجود،  میزان و تنوع آسیب‌پذیری زیرسامانه‌های موجود از این تأثیرات است. به‌دلیلِ شکنندگی محیط‌زیست کوهستان و اهمیتی که در سامانه‌های زیستی دارد،  اثرها و تبعات آن بسیار عمیق‌تر و چالشی‌تر است. هرگونه تغییر شرایط آب‌وهوایی می‌تواند کالاها و خدمات مهمِ این سامانه زیستی را متاثر کند. تهدید منابع آب شیرین،  از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری مختص محیط‌زیست کوهستان،  افزایش فراوانی و شدت مخاطره‌های طبیعی،  کاهش کیفیت مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی و‌... همگی از مجموعۀ اثرهای این پدیده جهانی بر سامانه‌های کوهستان هستند. تأثیر بر منابع آب شیرین موردِ استفاده توسط بشر،  یکی‌از مهم‌ترین اثرهای تغییر آب‌وهوا بر محیط‌زیست کوهستان است. این مسئله با‌توجه‌به تأثیری که بر منابع برف و یخچال‌های کوهستانی دارد،  بدونِ شک دارای پیامدهای حیاتی هم برای محیط کوهستان و هم تمامی سامانه‌های زیستی مرتبط با آن است.

نقش کوه‌ها در فراهم کردن زمینه زندگی
ایران کشوری کوهستانی است. نمایانگر این مسئله،  داده‌های هندسی ایران است. 53درصد مساحت ایران در ارتفاعی بین 1000 تا 2000متری قرار گرفته‌است. 15درصد از مساحت ایران،  شیب بالاتر از 30درصد دارد. ‌260هزار کیلومترمربع از مساحت ایران (مساحتی درحدود مساحت کشور نیوزیلند) در ارتفاع بالای 2000متر قرار دارد. حیات در فلات ایران،  به‌ویژه در دشت‌های مرکزی و بیابانی آن،  تنها به‌دلیل حضور کوهستان‌ها بوده که با متعادل کردن شرایط دمایی و همچنین به دام انداختن رطوبت جو به شکل برف و یخچال،  زندگی در این مناطق ناگوار را مساعد کرده‌اند. توده‌های کوهستانی چون شیرکوه،  هزار،  تفتان،  لاله‌زار و... هزاران سال این نقش را برای مردمان این سرزمین بازی کرده‌اند. توجه به این مسئله مهم است که هرچند خصیصه بزرگ جغرافیایی ایران کوهستانی بودن آن است،  بااین‌حال،  مجموعه شناخت ما از این سامانه‌های طبیعی بسیار اندک است.

متأسفانه ما هنوز در اعلان موقعیت جغرافیایی این سامانه‌ها دارای ضعف هستیم،  چه برسد به شناخت از شرایط جغرافیایی و محیطی آن‌ها. سازمان‌ها و طرح‌هایی که به سنجش شرایط محیطی این مناطق می‌پردازند،  به شکل تأسف‌برانگیز و هشدار‌دهنده‌ای محدود یا صادقانه بگوییم ناچیز است.‌ به‌عنوانِ مثال،  با توجه به مبحث تغییر آب‌وهوا،  باید اشاره داشت که تنها 31ایستگاه هواشناسی همدید در ارتفاع بالای 2000متر در کشور وجود دارد و نکته جالب‌اینکه تنها در مناطق بالای ارتفاع 2500متر،  فقط ‌و‌فقط 2‌ایستگاه موجود است. به دلایلی همچون فقدان و عدم‌پراکنش مناسب ایستگا‌ه‌های هواشناسی در مناطق کوهستانی،  نبود توجه و عزم در زمینه اثر تغییر آب‌وهوا بر مناطق کوهستانی،  شناخت مناسبی در زمینه این مسئله وجود ندارد.

عدم‌فراوانی ایستگا‌ه‌های سنجش شرایط محیطی و جوی در مناطق کوهستانی،  امری مختص به ایران نیست. صعب‌العبور بودن و عدم‌دسترسی آسان به این مناطق،  درتمامی کره زمین چالش‌برانگیز است. اما دیرزمانی است که سازمان‌ها،  نهاد‌های بین‌المللی،  ملی و مردمی در راستای آشکارسازی اثر تغییرهای آب‌وهوایی و همچین مقابله با آن در تلاش هستند. این مسئله مختص کشورهای توسعه‌یافته و یا در حال توسعه نیست،  جست‌وجو در زمینه این فعالیت‌ها نشان از توجه مضاعف در بسیاری از کشورهای کوهستانی دنیا به مقوله تغییر آب‌وهوا و کوهستان است.

اما نکتۀ اساسی این است که در کشوری که حیات مردمان سرزمینش طی قرن‌ها،  تنها به‌دلیل تعدیل دمایی و تأمین آب کوهسارانش در این بیابان تفتیده بوده،  هنوز به آگاهی عمومی در این زمینه دست نیافته‌ایم. نیاز اساسی این است که بدانیم، بر فراز بلندی‌های اطراف ما چه اتفاق‌هایی در حالِ رخ دادن است. هرچند دیر،  اما لازم است،  بتوانیم با جمع‌آوری و مستندسازی تمامی نشانه‌های اثر گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا در مناطق کوهستانی ایران و همچنین احداث ایستگا‌ه‌ها و مراکز پایش شرایط محیطی کوهستان،  هرچه سریع‌تر از حال کوهساران خود با خبر شویم.  یادمان نرود،  تمدن در فلات ایران،  در دامن کوهستان رشد و نمو یافت.