این دندان 175هزار ساله است

محمد باریکانی- روزنامه‌نگار

3دندان باستانی در ایران یافت شده است که 2دندان متعلق به 40 تا 42هزار سال قبل و مربوط به انسان نئاندرتال است و آخرین دندان یافت‌شده اما تاریخ باستان‌شناسی ایران را تغییر می‌دهد و قدمت حضور انسان نئاندرتال در ایران را به 175هزار سال پیش مي‌رساند. دکترحامد وحدتی‌نسب، باستان‌شناس و انسان‌شناس پیش از تاریخ و ژیل بریون، باستان‌شناس فرانسوی در مؤسسه انسان‌شناسی پاریس در همکاری مشترک در غار «قلعه‌کرد» قزوین، نشانه‌هایی یافتند که حضور انسان در ایران را به بیش از 500هزار سال پیش مي‌رساند. آنها توانستند دندان یک کودک حدود 10ساله را از سالن اول غار قلعه‌کرد آوج در استان قزوین در عمق حدود یک‌متری یک ترانشه باستان‌شناختی بیرون بکشند که نتیجه آزمایشات مشخص کرد 175هزار سال قدمت دارد. آنها چندمتر دیگر پائین رفتند و به لایه‌­های باستانی رسیدند که از منظر گاه‌نگاری متعلق به اجداد انسان نئاندرتال یعنی انسان هایدلبرگ است. یافته‌هایی که استقرار انسان در ایران را به 400 تا 500هزار سال قبل می‌رساند. حامد وحدتی‌نسب، کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی و دکتری خود را در رشته انسان‌شناسی پیش از تاریخ از دانشگاه ایالتی آریزونا و سپس 2 دوره پسادکتری را در رشته باستان‌شناسی مولکولی از دانشگاه آلبرتا در کانادا و زیست-باستان­‌شناسی از دانشگاه آکسفورد در انگلستان کامل کرده است. او همراه با همکار خود از فرانسه در کاوش مشترک باستان‌شناسی غار قلعه‌کرد آوج در استان قزوین علاوه‌بر کشف کهن‌ترین دندان انسان در ایران به شواهد استقرار انسانی از حدود 500هزار سال قبل رسیده است.

شما یابنده کهن‌ترین نشانه استقرار انسان در ایران هستید؛ دندانی که شما از غار قلعه‌کرد پیدا کردید چه ویژگی‌هایی دارد؟
دندان متعلق به یک کودک 9 تا 10ساله نئاندرتال است که در غار قلعه‌کرد قزوین می‌زیسته و توانستیم در فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناختی این غار، آن را کشف کنیم. ما یک تیم مشترک ایرانی- فرانسوی هستیم که سال‌هاست روی این غار کار می‌کنیم. سرپرست ایرانی کاوش‌ها بنده هستم و سرپرست فرانسوی هم پروفسور ژیل بریون از مؤسسه انسان‌شناسی پاریس است. قلعه‌کرد یک غار شناخته‌شده نزد غارنوردان بود و از تالار اول آن که عبور کنید، وارد اتاق کوچکی می‌شوید و بعد به یک پرتگاه 15متری می‌رسید که فقط با تجهیزات کوهنوردی می‌توانید از آن فرود بیایید. حدود 10سال قبل دکترسجاد علی‌بیگی که الان رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی است، مقاله کوتاهی بر پایه ابزارهای سنگی‌ای که از چاله حفاری‌های غیرمجاز قاچاقچی‌ها روی سطح غار پیدا شده بود، نوشت. او در مقاله‌اش اشاره کرده بود که به‌نظر می‌رسد قدمت این آثار مربوط به پارینه‌سنگی میانی باشد؛ یعنی بازه زمانی 400هزار تا 40هزار سال قبل. درست زمانی که ما به آن عصر انسان نئاندرتال می‌گوییم. این نوع از انسان به‌مدت 360هزار سال در اروپا، خاورمیانه و آسیای‌مرکزی در گروه‌هاي کوچک زندگی می‌کردند.
چه ابزاری کنار این دندان بود؟
سرپیکان‌ها از انواع مختلف تراشه ابزارها برای پوست‌کندن و انواع ابزارآلات که بیشتر آنها ابزار مرتبط با شکار بودند؛ ابزاری که برای پوست‌کندن و قطعه‌کردن گوشت و خردکردن استخوان استفاده می‌شد.
چطور متوجه شدید دندانی که یافته‌اید 175هزار سال قدمت دارد؟
دندان را آزمایش کردیم و این فرایند یک‌سال طول کشید. با میکرو‌سی‌تی‌اسکن‌های خاص در دانشگاه علوم‌پزشکی دانشگاه تهران اسکن دندان انجام شد و بعد با مجموعه بسیار زیادی از دندان‌های شیری انسان نئاندرتال و انسان مدرن که در دیگر نقاط جهان پیدا شده بود، مقایسه شد. نتیجه تمام این مقایسه‌ها نشان داد که این دندان متعلق به کودک انسان و البته به احتمال بسیار بالا متعلق به یک کودک نئاندرتال است. نتایج سن‌سنجی نیز بعد از مدتی آمد و نشان داد که این دندان مربوط به بازه زمانی 175هزار سال قبل است.
خودتان سن‌سنجی را انجام دادید؟
خیر. از تکنیک ای‌اس‌آر در فرانسه استفاده شد که مربوط به محوطه‌هایی است که سن‌شان ورای سن کربن14 است. آزمایش کربن14می‌تواند تا 44هزار سال را سن‌سنجی کند و عموما محوطه‌های پارینه‌سنگی ما در همین رنج زمانی 40 تا 44هزار سال سن‌سنجی شده‌اند. ابتدا نمونه‌ها را برای آزمایش به میامی فلوریدا در آمریکا ارسال کردیم كه به ما اعلام کردند نمی‌توانند آنالیز کنند؛ چون سن نمونه‌ها در خارج از گستره کربن 14 است. اینکه سن لایه‌های باستانی غار چقدر فراتر از 44هزار سال می‌شد را نمی‌دانستیم. تا اینکه آزمایشگاه را عوض کردیم و نحوه سن‌سنجی را هم تغییر دادیم. نتایج سن‌سنجی از فرانسه آمد که شگفت‌انگیز بود؛ چون مشخص شد دندان از لایه‌ای که به‌دست آمده است، 175هزار سال سن دارد. شگفتی دیگر این بود که هر چه در غار قلعه‌کرد پایین‌تر ‌رفتیم آثار و شواهد حضور انسان با قدمت‌های بیشتر پیدا کردیم. یعنی لایه کمی پایین‌تر، 220هزار ساله بود و بعدی، 260هزار ساله و دیگری، 310هزار سال قدمت داشتند و لایه بعد از آنها متعلق به 400هزار سال بود. الان که با شما صحبت می‌کنم فعلا می‌دانیم که پائین‌ترین سن استقرار انسان در غار قلعه‌کرد 455هزار سال است که تقریبا 300هزار سال قدمت استقرار انسان در ایران را به عقب برمی‌گرداند. در غار قلعه‌کرد رسوبات زیاد دیگری برای کاوش داریم و اصلا تعجب نمی‌کنم که تاریخ استقرار در قلعه‌کرد به 600 تا 700هزار سال قبل برسد.
به پیش از نئاندرتال‌ها رسیده‌اید؟
فعلا می‌دانیم که از بازه زمانی زیست انسان نئاندرتال خارج شده‌ایم و در دوره انسانی که قبل از انسان نئاندرتال در این منطقه زندگی می‌کرد، رسیده‌ایم. نام این انسان هایدلبرگ است که در خاورمیانه، اروپا، آسیا و آفریقا زندگی می‌کردند و جد انسان نئاندرتال بودند. این نخستین‌بار است که وجود چنین محوطه‌ای در ایران گزارش می‌شود.
چند دندان نئاندرتال داریم؟
3دندان انسان نئاندرتال در ایران به‌دست آمده است؛ یکی مربوط به پناهگاه صخره‌ای وزمه در کرمانشاه که سن دقیق ندارد و کاشفان گفته‌اند بین 10هزار تا 70هزار سال قدمت دارد و ریخت‌شناسی آن ثابت می‌کند دندان نئاندرتال است. دندان دیگر از پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان در کرمانشاه کشف شده  که قدمت آن به 42 تا 43هزار سال پیش می‌رسد و متعلق به انسان نئاندرتال است. سومین دندان را هم در غار قلعه‌کرد کشف کردیم که 175هزار سال قدمت دارد.
هر سه ‌دندان کودک هستند؟
بله. هر سه دندان‌ها متعلق به کودک است.
تفاوت نئاندرتال‌ها و هایدلبرگ‌ها چیست؟
حجم مغزی‌هایدلبرگ‌ها 100تا200سی.سی از نئاندرتال‌ها کمتر بوده است. هایدلبرگ‌ها متعلق به ساختار اجتماعی و دسته‌های کوچک‌تر و کمتر پیچیده بوده‌اند. به‌احتمال خیلی زیاد قدرت انتزاع کمتری هم داشته‌اند. چون در تنازع بقا با انسان نئاندرتال، هایدلبرگ‌ها از بین رفته‌اند.
بقایای جانوری هم در قلعه کرد پیدا کرده‌اید؟
میزان بقایای استخوان‌های جانوری غار قلعه کرد چندین‌برابر ابزارهای سنگی کشف شده است. مجموعه عظیمی از بقایای اسب‌وحشی در قلعه کرد کشف شده است. کارشناس جانورشناس عضو گروه معتقد است که این بقایا مربوط به اسب منقرض‌شده هیدرونتین هستند. همه آنها شکار شده‌اند. بقایای گوزن هم داریم. بقایای چند حیوان بسیار عجیب هم داریم، مثل کرگدن پشمالوی 2شاخ که منقرض شده و دندانش کشف شده است. بقایای کفتار غارنشین هم که سه‌برابر جثه کفتارهای امروزی است در غار قلعه کرد یافت شده است. بقایای خرس قهوه‌ای، قوچ و بز و انواع حیوانات دیگر هم در قلعه کرد کشف شده است.
یعنی نئاندرتال‌ها با چنین حیواناتی در غار می‌زیسته‌اند؟
خیر. اینها فقط شکار می‌شدند. چون آثار برش ابزار سنگی را به‌صورت خطوط موازی روی استخوان‌ها و همچنین سوختگی زیاد استخوان‌ها داریم که نشان می‌دهد نئاندرتال‌ها از اینها به‌عنوان غذا استفاده کرده‌اند.
حفاران غیرمجاز آسیب زیادی به لایه‌های باستانی غار قلعه کرد وارد کرده‌اند؟
هنوز به عمقی که حفاران غیرمجاز رفته‌اند نرسیده‌ایم. آنها حدود 7متر پایین رفته‌اند. زمان زیادی مانده است تا به عمق حفاران غیرمجاز برسیم. چون آنها با بیل و کلنگ به جان غار افتاده‌اند و پایین رفته‌اند. در این سوراخ‌ها بطری آب، سطل و بیل وجود دارد. حفاری‌ها تازه نیست و چندین نسل از حفاران غیرمجاز در این غار کار کرده‌اند. از روی تاریخ پفک و بیسکوییت که آنها جا گذاشته‌اند می‌فهمیم که از 30سال پیش اینها آنجا کار کرده‌اند.
آیا سازه‌های معماری هم از انسان نئاندرتال و هایدلبرگ در قلعه کرد کشف کرده‌اید؟
انسانی که در این بازه زمانی زندگی می‌کرده بحث معماری برایش مطرح نبوده است. اجاق درست می‌کرده و ممکن بوده سنگچین هم بسازد و یک بادگیر بسیار ساده درست کند. در کل جهان هم همین بوده و انتظار نداریم ‌سازه‌های معماری کشف کنیم.
اهمیت این کشف چیست؟
تقریبا 4برابر، سن قدیمی‌ترین استقرارهای انسان در ایران را بالا می‌برد.  یک فرود هم به سالن دوم داریم و بررسی‌های ما نشان می‌دهد در سالن دوم ابزار سنگی داریم و به‌احتمال زیاد چون انسان آن زمان نمی‌توانسته از این گودال پایین برود این غار در دیگری هم دارد که زیر رسوبات مدفون شده است. در طبقه پایین غار بقایای جانوران و ابزار سنگی‌های دیگری مربوط شکار جانوران درست مانند ابزارهای سنگی‌ سالن بالا داریم.
سن‌سنجی لایه‌ها در چه اعماقی انجام گرفته است؟
تقریبا یک متر که از کف پایین می‌‌رویم 175هزار سال قدمت استقراری است. سن‌سنجی 455هزار سال مربوط به عمق 2متری است. الان 3مترونیم پایین رفته‌‌ایم و جواب سن‌سنجی آن تا 2‌ماه آینده به دستمان می‌رسد.
رژیم غذایی انسان نئاندرتال هم برایتان مشخص است؟
آنها همه‌‌چیزخوار بوده‌اند ولی گوشت، بخش مهمی از رژیم غذایی نئاندرتال‌ها در جهان است اما به‌معنای این نیست که از دانه‌ها و خزه و حشرات استفاده نمی‌کرده‌اند. رژیم غذایی دندان نئاندرتالی که در غار قلعه کرد یافتیم را هم می‌توانیم بیابیم اما چون این تنها دندان در ایران است که 175هزار سال قدمت دارد و خیلی ارزشمند است، باید برای بررسی و مطالعه بخشی از دندان را از بین ببریم که این کار را نمی‌کنیم.
جنسیت کودک مشخص است؟
نه فعلا. ولی خودم دوست دارم یک دختر باشد.
اسم هم برایش تعیین کرده‌اید؟
بله نامش را دختر کاسپی گذاشته‌ایم به این دلیل که نام قزوین برگرفته از کاسپین است.

مکث
نئاندرتال‌ها در کدام مناطق ایران پراکنده بودند؟
خیلی نقاط؛ مثل میرک در جنوب سمنان، محوطه‌های درون دره خرم‌آباد، کنجی و غار قمری و محوطه‌هایی که در کرمانشاه وجود دارد مانند دواشکفت و پناهگاه صخره‌ای بیستون و... بالای 100نقطه در ایران وجود دارد که منتسب به انسان نئاندرتال است. البته بیشتر از اینکه بقایای بدنی آنها را داشته باشیم، ابزار سنگی و استخوان‌های جانورانی که شکار می‌کردند را به‌دست آورده‌ایم. در بخش عراقی زاگرس، بزرگ‌ترین محوطه انسان نئاندرتال جهان در غار شانیدر وجود دارد که بقایای 10انسان نئاندرتال از آن کشف شده و بدیهی است که این منطقه در میانه قلمرو انسان نئاندرتال بود. «قلعه‌کرد» هم از نقاطی بود که انسان نئاندرتال در آن زندگی می‌کرد. مطمئن بودیم این محوطه بسیار مهم است. در کاوش‌ها مجموعه‌ای عظیم از بقایای جانوری به‌دست آوردیم. اما در فصل دوم کاوش یک دندان شیری انسان هم کشف شد. هم من و هم پروفسور ژیل می‌دانستیم این دندان انسان است. چون تخصص هر دوي ما انسان‌شناسی پیش از تاریخ است. اما دقیقا نمی‌دانستیم سن آن لایه‌ای که دندان را از آنجا به‌دست آوردیم چقدر است؟ بنابراین باید منتظر پاسخ نتایج سن‌سنجی از آزمایشگاهی در فرانسه می‌ماندیم تا بدانیم قدمت آن چقدر است.