لیلا ابراهیمیان، خبرنگار/ 2رنگِ بنفش و قرمز همنشین هم‌اند؛ 6گلبرگ بنفش و 2کلاله قرمز یا نارنجی به زمین‌های استان‌های خراسان رضوی و خراسان جنوبی نمایی آبرنگ‌گونه داده است؛ مزارعی به رنگ بنفش و به عطر زندگی. «زعفران» یا «زَرپران» از تیره زنبقیان در تربت‌حیدریه، تایباد، گناباد از استان خراسان رضوی، قائنات، فردوس، سرایان و بیرجند از استان خراسان‌جنوبی رشد می‌کند. اگرچه اخیراً استان‌هایی چون فارس، اصفهان، کرمان، لرستان، آذربایجان‌شرقی، قزوین و اردبیل هم به جرگه پرورش گل زعفران پیوسته‌اند.
چند روز قبل، نشستی در اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران تشکیل شد؛ در این نشست عضو هیأت رئیسه شورای ملی زعفران گفت: «بیش از 100هزار هکتار اراضی زیرکشت زعفران در ایران وجود دارد؛ ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده جهان است اما متأسفانه تنها به 20درصد از کشورهای دنیا صادرات زعفران دارد.» علی حسینی، عضو هیأت رئیسه شورای ملی زعفران در مورد وضعیت تولید و صادرات این محصول گفته است: «بحران کم‌آبی، موجب می‌شود که در آینده نزدیک، کشت و تولید این گیاه که به آب زیادی احتیاج ندارد، چند برابر شود. بنابراین نباید در ایجاد بازارهای جدید برای صادرات زعفران تعلل کرد.» به گفته حسینی می‌توان با معرفی زعفران ایران و ویژگی‌های آن در کشورهای مختلف، برنامه صادرات حداقل سالانه 500تن زعفران در 10سال آینده را در دستورکار قرار داد. سید محمدحسین شریعتمدار، رئیس کمیسیون آب، محیط‌زیست و اقتصاد سبز اتاق ایران هم می‌گوید: «خشکسالی طولانی‌مدت 15ساله اخیر بر مناطق شرقی کشور تأثیر بسزایی بر درآمد، اشتغال و سطح زندگی مردم گذاشته است. بنابراین این موارد ایجاب می‌کند که فعالیت‌های اقتصادی ممکن و باقیمانده در این مناطق تقویت شوند تا مانع مهاجرت 160هزار خانوار روستایی مشغول در زمینه زعفران به شهرها شویم.» به باور او تولید سالانه بیش از 280تن زعفران در کشور به ارزش تقریبی 5میلیون تومان برای هر کیلو، منبع مالی قابل‌ملاحظه‌ای است. محسن احتشام، رئیس اتاق بیرجند درباره آخرین وضعیت سطح زیرکشت زعفران می‌گوید: «بیش از 105هزار هکتار زمین زیرکشت زعفران داریم و حدود 360تن زعفران تولید می‌کنیم؛ ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در جهان است. ما حدود 95درصد زعفران دنیا را تولید می‌کنیم. 92درصد سهم تولید را خراسان رضوی و خراسان جنوبی دارد؛ 8درصد این تولید سهم استان‌های دیگر است.»
چقدر زعفران صادر می‌کنیم؟ صادرات زعفران یکی از اقلام اصلی صادرات غیرنفتی ایران است؛ کالایی مهم و استراتژیک. احتشام، صادرکننده نمونه زعفران می‌گوید: «سال گذشته گمرک ایران، حجم صادرات زعفران را 203تن و 549کیلوگرم گزارش کرد. پیش‌بینی می‌شود امسال 300تن زعفران برداشت شود. مبلغ کل صادرات 286میلیون دلار است. اما این حجم از صادرات با سطح زیرکشت هماهنگی ندارد.»
هرساله به سطح زیرکشت زعفران افزوده می‌شود؛ سال 1393در ایران 83هزار هکتار زمین زیرکشت زعفران داشتیم ولی این سطح در سال 1395به مرز 105هزار هکتار رسید. افزایش سالانه سطح زیرکشت نشان می‌دهد به‌دلیل گسترش خشکسالی، خیلی از استان‌ها ترجیح می‌دهند به کشت زعفران روی‌آورند. بسته‌بندی محصول یکی از مشکلاتی است که بارها تولیدکننده و صادرکننده و حتی مشتری از آن گله دارد. بسته‌بندی یکی از الزامات صادرات است. حمیدرضا محلاتی صادرکننده زعفران، می‌گوید: «تا زمانی که فرایند محصولات استراتژیک مثل کشمش، زعفران، خرما و پسته تخصصی نباشد و تحت استراتژی و برنامه تعیین‌شده اتحادیه عمل نکنند، ما نمی‌توانیم در این حوزه بی‌رقیب باشیم و جایگاه خود را حفظ کنیم. باید صادرکننده‌ها به مفاهیم علمی صادرات آشنا باشند و بسته‌بندی یکی از این مفاهیم است. صنعت بسته‌بندی و چاپ در ایران ضعف دارد و این مسئله توان رقابتی را از صادرکننده‌های ایرانی در مقابل بسته‌بندی مشابه اسپانیایی گرفته است.»
به‌غیراز چین و اسپانیا، زعفران بازار دیگری هم دارد. احتشام این بازارها را در غرب جست‌وجو می‌کند. او معتقد است: «بازار آمریکا بزرگ‌ترین بازار برای صادرات زعفران است. عمده زعفران صادرشده به اسپانیا به نام زعفران اسپانیایی به آمریکا ارسال می‌شود یعنی در بازار آمریکا محصول بسته‌بندی‌شده اسپانیایی ارائه می‌شود. اما اگر خود ایرانی‌ها به این بازار دسترسی داشته باشند، می‌توانند در این حوزه اشتغال‌آفرینی کنند. بازار آمریکا بازار استراتژیک برای زعفران است و ظرفیت 30 تا 40تن زعفران را دارد ولی متأسفانه به‌دلیلی ما این بازار را در اختیار نداریم.»
محصول زعفران با بازارهای نوظهوری مواجه است؛ زمانی اصلی‌ترین مشتری زعفران ایران، کشور اسپانیا بود ولی حالا از گرایش بازار چین به این محصول می‌گویند. چین تولیدکننده و مصرف‌کننده زعفران است. به گفته محلاتی در بازارهای نوظهور فرهنگ مصرف زعفران افزایش‌یافته است. زعفران در چین به‌دلیل اهمیت طب سنتی جایگاه بالایی دارد. در این چندساله میزان صادرات به هنگ‌کنگ از اسپانیا پیشی گرفته است. چین در آینده جایگزین بازار اسپانیا خواهد شد. مدتی است که کشاورزان افغانی به کشت زعفران روی آورده‌اند. آنها با طرح تجاری هلندی و انگلیسی کار خود را گام‌به گام جلو می‌برند. از سوی دیگر بخشی از محصول ایرانی به افغانستان صادر می‌شود و ازآنجا به اسم محصول افغانستانی به هندوستان و چین ارسال می‌شود. احتشام دلیل این را تعرفه صفر صادرات افغانستان به هندوستان و تعرفه 35درصدی ایران به هندوستان عنوان می‌کند.
