آثار انتقال بی‌رویه آب بر آبخوان‎های کردستان

محمدتوفیق مشیرپناهی| سنندج-خبرنگار:


حدود 90 درصد از آب مصرفی کردستان از منابع زیرزمینی تأمین می‎شود. در نتیجه، به‎رغم این‎که استان از میزان آب تجدیدپذیر زیادی بهره می گیرد، بسیاری از دشت‎های آن به‎‌ویژه دشت‎های شرقی، به علت برداشت بیشتر از حد، دچار افت و نشست شده اند. 

از آنجا که کردستان آب چند استان دیگر را تأمین می کند، برای حفاظت از آبخوان‎ها باید در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت اقداماتی انجام داد. از جمله اقدامات کوتاه‌مدت استفاده از الگوهای مصرف بهینه آب و کنترل برداشت و تغذیه مصنوعی دشت‎ها و آبخوان‎ها با استفاده از آب‎های سطحی است. اقدامات میان‌مدت و بلندمدتی که می‎توان انجام داد نیز شامل اجرای عملیات آبخیزداری در مناطق بالادستی، خودداری از انتقال آب بیش از ظرفیت و حفاظت و حمایت از پوشش جنگلی و مرتعی استان در کنار احیای پوشش گیاهی است. سیاست‎های وزارت نیرو در زمینه انتقال آب کم‌توجه به نیاز آبخیزداری در حال اجراست و باعث می‎شود مصرف‎کنندگان هر چه بیشتر به سمت استفاده از آب‎های زیرزمینی سوق داده شوند. این موضوع موجب از بین رفتن خاک و پوشش گیاهی استان و نشست زمین در مناطق مختلف می‎شود و با انتقال آب‎های سطحی در عمل امکان تغذیه آبخوان‎ها و دشت‎ها به صورت طبیعی یا مصنوعی از میان می‎رود. لذا به نظر می‎رسد اولین اقدام مهم در زمینه آبخیزداری در استان، برای حفاظت از منابع آب و خاک، جلوگیری از انتقال بی‌رویه آب به استان‌های دیگر برای مصارف غیراصولی و توسعه ناپایدار آن مناطق است.

 آب‎های سطحی در رونق کشاورزی و به‌تبع آن توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و افزایش رفاه اجتماعی در هر جامعه اثرگذار است. به‌رغم این‌که بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور در کردستان قرار دارد، این استان سهم ناچیزی از کشاورزی آبی دارد و از استان‌های بزرگ دیم‌کار کشور است. در کردستان از مجموع 33 سد، 11 سد در حال بهره‌برداری، 10 سد در دست اجرا و 12 سد نیز در مرحله مطالعاتی است که بخش کشاورزی استان از آن بهره چندانی نبرده است. کاهش فاحش سطح مصوب شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی استان در طرح رودخانه‌های مرزی کشور از بیش از 45 هزار هکتار به مقداری ناچیز، به‌رغم پتانسیل بالای این استان از نظر منابع آبی و خاکی بکر و دست‌نخورده و قرارگیری در سرشاخه پنج حوضه آبریز اصلی کشور، جای تأمل دارد. برای نمونه، آب سد مخزنی گاوشان که در فاصله 38کیلومتری سنندج و در عمق 75کیلومتری استان قرار دارد، به استان کرمانشاه انتقال می‌یابد. در حالی که کرمانشاه با آب این سد حدود 20 هزار هکتار شبکه فرعی اجرا می‌کند، سهم کردستان از پایاب سد گاوشان 5 هزار هکتار و سهم کرمانشاه 20 هزار هکتار است. 

موارد زیادی از منتفع شدن استان‎های همجوار و بی‌بهره ماندن کردستان از منابع آبی خود وجود دارد. علاوه بر سد گاوشان که استان کرمانشاه را بهره‌مند می‌کند، سد تلوار و رودخانه سفیدرود برای استان زنجان و سد شهید کاظمی برای استان آذربایجان غربی را می‌توان نام برد. همچنین  رودخانه سیروان، بزرگ‌ترین رودخانه استان، به طرح گرمسیر استان‌های کرمانشاه و ایلام اختصاص داده شده است و در حال اجرای لوله‌کشی به سمت این مناطق هستند.
کشاورزان استان باید در اولویت تأمین منابع آبی مورد نیاز باشند. توسعه‌نیافتگی کشاورزی اما بیکاری، تخلیه روستاها، مهاجرت روستاییان به شهرها و مشکلات شهرنشینی را به دنبال دارد. کردستان بهترین زمین‎های کشاورزی را به طرح‌های مهار آب‎های سطحی اختصاص داده و با تبعات زیست‌محیطی، اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی احداث سدهای بزرگ مواجه شده و انتظار بهره‌مندی استان از سدهای آبی استان معقول است.