در جست‌و‌جوی صلح با قاتل سیاه

مجید جباری-روزنامه‌نگار

مردم سیستان و بلوچستان قاتل سیاه خود را می‌بخشند. آنها حالا وارد پروژه حفاظت از مرگبارترین مار ایران شده‌اند که ده‌برابر سمی‌تر از افعی است و در یک‌دهه اخیر با تغییر سبک زندگی مردم کویرنشین وارد زندگی روستانشینان و خانه‌های سیستان و بلوچستان شده و مردم سیستان و بلوچستان را به نبرد با خود فراخوانده است.
آمار سازمان حفاظت محیط‌زیست نشان می‌دهد که سیاه‌مار بیش از 150روستای سیستان و بلوچستان را هدف گرفته و بیش از 37مورد مارگزیدگی مرگبار در این استان ثبت شده است. تنها در یک اتفاق در تابستان امسال، 3کودک یک خانواده با نیش سیاه‌مار کشته شده‌اند. پراکنش سیاه‌مار که در بین مردم بلوچستان به شومار (مار شب) و سیه‌مار و در بین هرمزگانی‌ها به مار تکزن معروف است، در سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان تا شرق هرمزگان گسترده است. اما بیشترین مشاهده این‌گونه مرگبار در بلوچستان ایران و در شهرستان سرباز و روستاهای آن ثبت شده است. زیستگاه این مرگبارترین مار سمی ایران که 2قطره از زهر آن برای مرگ یک انسان کافی‌است از بم‌پشت تا سرباز، آهوران، قصرقند و تا حدودی فنوج تا ماکول پیشین است و ادامه زیستگاه آن تا بلوچستان شرقی در پاکستان و هند می‌رسد.
بلوچ‌ها صدها سال است با سیاه‌مار زندگی می‌کنند، اما سیاه‌مار بلوچی برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۴ در یکی از مناطق بم پشت سراوان شناسایی، زنده‌گیری و پس از تحقیقات لازم در همان سال به نام سیاه‌مار بلوچی ثبت جهانی شد. بلوچ‌ها ده‌ها سال بود که نام سیاه‌مار را به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین گونه‌های حیات‌وحش در زندگی خود فریاد می‌زدند، اما تا پیش از ثبت رسمی این‌گونه، کسی حرف آنها را درباره وجود سیاه‌مار باور نمی‌کرد. تغییر سبک زندگی در مناطق کویری ازجمله بلوچستان و تجهیز خانه‌ها به کولرهای گازی، قراردادن شیرهای آب در پشت در خانه‌ها محیطی نمناک و مناسب برای مارها و جوندگان به‌وجود می‌آورد، همین دلیل طغیان سیاه‌مار و ورود این‌گونه خطرناک به زندگی روستاییان شده است.
سیاه‌مار همان اندازه که قاتل بلامنازع مردم محلی سیستان و بلوچستان است، به همان اندازه هم برای حفظ اکوسیستم فایده دارد. این مار، همجنس‌خوار است و علاوه بر دیگر گونه‌های مار، سیاه‌مارهای دیگر را هم می‌خورد و از این طریق جمعیت مارها را کنترل می‌کند؛ ضمن اینکه این مار با کنترل جمعیت جوندگان، بیماری‌های ناشی از ورود جوندگان به زندگی مردم را کاهش می‌دهد.
تعارض جدی ایجاد شده میان جامعه روستایی سیستان و بلوچستان با این‌گونه حیات‌وحش به‌ویژه در سال‌های اخیر، انجمن‌های محیط‌زیستی را بر آن داشته تا به کمک مردم بیایند و با اطلاع‌رسانی گسترده، آموزش مردم روستاها و همچنین تجهیز و در دسترس قرار دادن ابزار کنترل و زنده‌گیری این مار سمی، مانع از کشته شدن مردم شوند و این‌گونه برای اکوسیستم منطقه حفظ شود.




مکث
برنامه حفاظت از مرگبارترین مار سمی ایران و کاهش مرگ‌ومیر انسانی
باربد صفایی، کارشناس ارشد تنوع زیستی: تابستان امسال مارگزیدگی در شهرستان‌های سرباز و مهرستان در استان سیستان و بلوچستان، 4کودک را به کام مرگ فرو برد. هراس ناشی از این خبر در بین مردم محلی به سرعت فراگیر شد و اخبار رسیده حاکی از آن بود که تعداد زیادی از مردم در اطراف روستاها اقدام به کشتن مارهای سمی و غیرسمی می‌کردند. برخی از مردان روستاها هم برای حفاظت از فرزندان و خانواده خود در تمام ساعات شب با اضطراب زیاد در اطراف خانه‌هایشان نگهبانی می‌دادند. با توجه به این موضوع که روستاها به‌ویژه در سیستان و بلوچستان فاقد خدمات آتش‌نشانی و ایمنی هستند، اغلب مردم محلی که اتفاقا سازگارترین و علاقه‌مند‌ترین مردم ایران به حیات‌وحش هستند، برای نکشتن مارها با دست خالی اقدام به صید سیاه‌مار می‌کردند که هم برای مردم و هم برای مارها خطرناک بود. از آنجا که مارها نقش بسیار پررنگی در کنترل بیماری‌ها و مهره‌داران و جوندگان دارند، حذف آنها می‌توانست به اکوسیستم منطقه آسیب جدی بزند؛ برهمین اساس، طی برنامه‌ریزی مقرر شد با همکاری انجمن‌ها و خیرین در فراهم کردن امکانات اولیه برای روستاهای منطقه، ابزارهایی نظیر انبر و دستکش مناسب تهیه و با کمک این ابزارها از کشتن مارها و آسیب دیدن ساکنان جلوگیری شود.1000نسخه بروشور «آشنایی با سیاه‌مار» و 1000نسخه پوستر «مارهای بلوچستان» برای آگاهی بیشتر مردم مناطق مختلف استان منتشر شد که نحوه مقابله و جلوگیری از مارگزیدگی را به مردم آموزش می‌دهد. همچنین در راستای ارتقای دانش عمومی و افزایش آگاهی مردم محلی با هماهنگی ادارات محیط‌زیست شهرستان‌های سرباز، راسک، مهرستان و چابهار کارگاه‌های آموزشی توسط کارشناسان مؤسسه خزنده‌شناسان پارس در مناطق دارای تعارض برگزار و همزمان با تحویل ابزار و اقلام و پوسترهای منتشر شده به دهیاران، افراد ذیصلاح شناسایی و آموزش‌های لازم به‌صورت حضوری به محیط‌بانان داده شد. 40انبر مارگیری و 50جفت دستکش برای جلوگیری از آسیب به مردم با همراهی و کمک انجمن گنجه پشتیبان زیست‌بوم ایران و انجمن نذر طبیعت وطن خریداری شد و این اقلام در دسترس مردم روستاهای مختلف قرار گرفت تا درصورت لازم برای زنده‌گیری مارها از آن استفاده کنند. همچنین با هماهنگی‌های انجام‌شده توسط کارشناسان دفتر حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست و اداره کل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، فرمانداری شهرستان سرباز و بخشداری‌های تابعه 3کارگاه در مناطق مختلف برگزار شد. در این کارگاه‌ها 56دهیار در بخش‌های مهرستان، آشار و سرباز حضور داشتند.50نفر در مسجد اشکستگ نیز در کلاس تئوری و گشت شبانه عملی در محدوده باغ‌های روستا که بالاترین میزان مشاهده سیاه‌مار را داشت، شرکت کردند. برگزاری کارگاه تخصصی خزندگان با محور مارهای بلوچستان برای 21محیط‌بان و کارشناسان ادارات محیط‌زیست چابهار، کنارک، راسک و نیکشهر هم از دیگر برنامه‌هایی بود که در اجرای طرح مقابله با تعارض سیاه‌مار و مردم بلوچستان به اجرا درآمد.