آشتی سینمای هنری و عامه‌پسند

ناصر احدی-روزنامه‌نگار

یورگوس لانتیموس که شامگاه شنبه شیر طلایی هشتادمین جشنواره فیلم ونیز را برای فیلم «بیچارگان» از آن خود کرد، فیلمسازی یونانی است که برای تریلرهای روان‌شناختی‌ای همچون «دندان نیش» (2009) و کمدی‌های سیاهش همچون «خرچنگ» (2015) شناخته می‌شود. او پیش از آنکه حرفه فیلمسازی را شروع کند، رشته مدیریت بازرگانی می‌خواند درحالی‌که همچون پدرش که بازیکن حرفه‌ای بسکتبال بود، همزمان مدتی هم بسکتبال بازی می‌کرد. اما ناگهان قید همه‌چیز را زد و در مدرسه یونانی سینما و تلویزیون استاوراکوس آتن تحصیل کرد. پیش از آغاز حرفه سینما، ساخت آگهی‌‌‌های تجاری، موزیک ویدئو، فیلم کوتاه و تئاتر تجربی را آموخت. اینها تجربیاتی است که بعدها به‌نحوی از انحا در فیلم‌های لانتیموس به کارش آمد و فرم و اندیشه فیلم‌های او را قوام بخشید. همچنین او به همراه تعدادی از دوستان فیلمسازش که در شکل دادن موج نوی سینمای یونان نقش داشتند، یکی از اعضای گروه مراسم افتتاحیه و اختتامیه بازی‌های تابستانی المپیک2004 آتن بود.
لانتیموس نخستین فیلم بلندش - «بهترین دوست من» (2001) - را به‌طور مشترک با لاکیس لازاپولوس ساخت که یک کمدی‌ موفق و هموارکننده راه او در سینما بود. فیلم بعدی لانتیموس که به تنهایی آن را کارگردانی کرد و رسما باید آن را شروع کار این کارگردان یونانی در سینما درنظر گرفت، «کینه‌تا» (2007) نام داشت که داستان 3غریبه - یک مأمور پلیس، یک عکاس و یک مستخدم هتل - است که صحنه‎ قتل‎های فجیع را بازسازی می‌کنند و آنقدر به این کار ادامه می‌دهند که مرز میان سرگرمی عجیب و زندگی شخصی‌شان به‌مرور شروع به محو شدن می‌کند. از این فیلم است که می‌توان نشانه‌های سینمایی را که لانتیموس در سال‌های بعد پی می‌گیرد شناسایی کرد.
فیلمی که نام لانتیموس را بر سر زبان‌ها انداخت، «دندان نیش» (2009) بود. داستان غریب فیلم که آزمایشی جامعه‌شناختی - روان‌شناختی را تداعی می‌کند، بیش از پرداخت سینمایی و شیوه روایی فیلم مورد توجه قرار گرفت. فیلم توأمان توجه تماشاگران عام و مخاطبان فرهیخته را جلب کرد و لانتیموس را به‌عنوان استعدادی تازه در سینمای پست‌مدرن شناساند که در پیوند سینمای هنری و سینمای عامه‌پسند، بدون عدول از معیارهایی که می‌پسندد، تبحر دارد. سینمای لانتیموس از یک طرف تحت‌تأثیر مدرنیست‌های متأخری همچون کوبریک، برسون، روی اندرسون و هموطنش تئو آنجلوپولوس است و از سوی دیگر تأثیراتی از سینمای اکستریم اروپا و سینمای پیتر گرین‌اوی و چارلی کافمن در فیلم‌هایش بازشناخته می‌شود.

«دندان نیش» یکی از نخستین فیلم‌های «موج عجیب یونانی»(Greek weird wave) یا موج نوی سینمای یونان بود. از اواخر سال2009، با بروز بحران اقتصادی در یونان، موج جدیدی در سینمای این کشور پا گرفت. الکس لیکیدیس که سینمای لانتیموس را به‌طور جدی بررسی می‌کند، معتقد است اثرات اجتماعی بحران اقتصادی در فیلم‌های موج عجیب یونانی به وسیله تأکید روایی بر شخصیت‌های منزوی یا ازخودبیگانه، اختلال در روابط خانوادگی، رفتار ناامیدانه یا ضداجتماعی و گسست ارتباطی مورد اشاره قرار می‌گیرد. از حیث زیبایی‌شناسی، این تغییر و تحولات از طریق بازیگری غیربیانگر، دیالوگ‌های تصنعی، ایما و اشاره‌های اجرایی، فقدان تدوین تداومی، انحراف‌های انتزاعی از منطق روایی، میزانسن‌های ارجاعی و تنگناهراسانه به تصویر کشیده می‌شود. هرچند درست نیست که همه فیلم‎های این موج را اینطور یکدست و همگن فرض کرد اما برخی از این ویژگی‌ها، چه در بعد روایی و چه در بعد فرمالیستی، در سینمای لانتیموس کاملا مشهود است.
لانتیموس در فیلم‌های بعدی‌‎اش، «آلپ‌ها» (2011)، «خرچنگ» (2015)، «کشتن گوزن مقدس» (2017) و «سوگلی» (2018)، پرورش مولفه‌های سینمای مورد علاقه‌اش را با بهره‌گیری از ارجاعات اسطوره‌ای و میراث ملی‌اش در میزانسن‌هایی که بیان سینمایی در آنها واجد اهمیت است، ادامه داد و فیلم به فیلم به شمایل یک فیلمساز مولف نزدیک‌تر شد. از نقدها و یادداشت‌های منتشرشده در جشنواره ونیز چنین برمی‌آید که «بیچارگان» در ادامه فیلم‌های قبلی لانتیموس اما در عین حال فیلمی هیجان‌انگیز و نوآورانه است که مخصوصا با توجه به حضور اما واتسون و مارک روفالو در میان تماشاگران عام هم دوستدارانی پیدا خواهد کرد.

مکث
برگزیدگان ونیز 80

برندگان بخش مسابقه اصلی هشتادمین جشنواره فیلم ونیز به قرار زیر است:
شیر طلایی بهترین فیلم: «بیچارگان» به کارگردانی یورگوس لانتیموس
شیر نقره‌ای جایزه بزرگ هیأت داوران: «شیطان وجود ندارد» به کارگردانی ریوسوکه هاماگوچی
شیر نقره‌ای بهترین کارگردان: متئو گارونه برای فیلم «کاپیتان من»
جایزه ویژه هیأت داوران: «مرز سبز» به کارگردانی آگنیشکا هولاند
جام ولپی برای بهترین بازیگر زن: کایلی اسپینی برای فیلم «پریسیلا»
جام ولپی برای بهترین بازیگر مرد: پیتر سارسگارد برای فیلم «خاطره»
جایزه بهترین فیلمنامه: پابلو لارین و گیرمو کالدرون برای فیلم «شمارش»
جایزه مارچلو ماسترویانی برای بهترین بازیگر نوظهور جشنواره: سیدو سار برای فیلم «کاپیتان من»