تجارت تهران-کابل در عصر طالبان

رضا کربلائی- روزنامه‌نگار

افغانستان یکی از بازارهای اصلی و هدف صادراتی ایران در طول سال‌های اخیر بوده است. هرچند با بازگشت طالبان به قدرت در 2سال پیش، ورق تا حدودی برگشته اما ایران همچنان در میان کشورهای صادرکننده کالا به افغانستان در رتبه نخست قرار دارد. پس از شوک وارد آمده در ارقام صادرات ایران به افغانستان در پی تغییر حاکمیت در همسایه شرقی، مقامات اقتصادی و دستگاه دیپلماسی در یک‌سال گذشته تلاش کرده‌اند مناسبات تجاری با افغانستان را دوباره احیا کنند، هرچند به‌نظر می‌رسد که چینی‌ها درصددند تا سهم نخست را در این بازار به‌خودشان اختصاص دهند. چنان‌که سرمایه‌گذاری چین در کشور همسایه شرقی ایران زنگ هشدار را برای تجار ایرانی به صدا درآورده است، زیرا اصلی‌ترین کالاهای صادراتی ایران به افغانستان، یعنی محصولات معدنی، با توافق اخیر بین مقامات پکن و طالبان می‌تواند به مخاطره بیفتد.

آمار تجارت ایران و افغانستان
به گزارش همشهری، براساس آمارهای رسمی گمرک ایران بالاترین میزان صادرات ایران به افغانستان در طول یک دهه اخیر در سال1397 به‌میزان 2.9میلیارد دلار ثبت شده و پس از آن این روند نزولی شده و در سال گذشته به 1.6میلیارد دلار رسید. در 5‌ماه نخست سال‌جاری هم حجم صادرات ایران به این کشور 646میلیون دلار شده و به‌نظر می‌رسد تا پایان سال‌جاری به 1.3میلیارد دلار برسد.

ایران بزرگ‌ترین صادرکننده به افغانستان
آخرین گزارش بانک جهانی از داده‌های اقتصادی افغانستان از ثبات نسبی اقتصادی در بسیاری از بازارهای این کشور ازجمله کالا، خدمات و ارز حکایت دارد و حتی با وجود به رسمیت نشناختن طالبان از سوی کشورهای خارجی، تجارت خارجی و صادرات و واردات افغانستان روند افزایشی به‌خود گرفته است. این روند افزایشی تجارت خارجی افغانستان در سال2022 میلادی بیانگر این واقعیت است که شرکای تجاری این کشور به‌ویژه کشورهای همسایه، به‌طور غیررسمی حکومت طالبان را دست‌کم در عرصه تجارت پذیرفته‌اند. برخی آمارها نشان می‌دهد که در فاصله ژانویه تا ژوئن سال۲۰۲۲ -2.9میلیارد دلار کالا به افغانستان وارد شده که در بخش واردات، ایران با ۲۳درصد، پاکستان با ۱۶درصد و چین با ۱۴درصد مبدا اصلی صادرات کالا به افغانستان بودند.

چین دنبال چیست؟
براساس برآوردها در حال حاضر صدها شرکت چینی در افغانستان حضور دارند که در 2سال اخیر حجم سرمایه‌گذاری آنها در افغانستان به بیش از 2میلیارد دلار رسیده است. به‌گفته سخنگوی وزارت صنعت و تجارت حکومت طالبان سرمایه‌گذاری‌های چین بیشتر در بخش‌های استخراج معادن، عرضه خدمات در میدان‌های هوایی و پارک‌های صنعتی بوده و این قدرت بزرگ اقتصادی دنیا در 2دهه گذشته هم قراردادهای سنگینی در بخش معادن افغانستان امضا کرده‌اند و در حال حاضر قرارداد مس عینک لوگربه‌عنوان بزرگ‌ترین معدن مس در منطقه و قرارداد حوزه نفتی آمودریا در اختیار شرکت‌های چینی قرار دارد.

جایگاه ایران در تجارت خارجی افغانستان
ایران به‌عنوان مهم‌ترین کشور صادرکننده کالا به افغانستان در سال2019 با سهم 18.4درصدی از کل واردات این کشور بالغ بر یک‌میلیاردو247 میلیون دلار صادرات داشته که نسبت به سال‌های 2017 و 2018 سهم ایران از بازار صادراتی افغانستان رشد داشته است. پس از ایران کشورهای چین، پاکستان، ازبکستان و قزاقستان بودند که درمجموع 10کشور اصلی صادرکننده به افغانستان 87درصد از بازار این کشور به ارزش 5.9میلیارد دلار را به‌خودشان اختصاص داده‌اند. بیشترین ارزش صادراتی ایران به افغانستان طی سال‌های 2003 تا 2021 میلادی مربوط به سال 2018 به‌ارزش 2.9میلیارد دلار بوده و پس از آن میزان صادرات در سال2019 کاهش و در سال‌های 2020 و 2021 میلادی رشد داشته و در پایان سال2021 میلیادی به 1.8میلیارد دلار رسیده است.

چه کالاهایی به افغانستان صادر می‌کنیم؟
مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به افغانستان، سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی، آهن و فولاد و پلاستیک و مصنوعات آن بوده است که این 3 ردیف کالا حدود 50درصد از صادرات ایران به افغانستان را به‌خود اختصاص داده است.

راهکار چیست؟
احیای روابط تجاری بین بخش خصوصی ایران و افغانستان عصر طالبان می‌تواند مانع از دست رفتن یکی از اصلی‌ترین بازارهای صادراتی ایران شود و گذشته از اختلاف بین 2کشور در حوزه تامین حقابه ایران از هیرمند به‌نظر می‌رسد دولت ابراهیم رئیسی در راستای سیاست گسترش روابط با همسایگان باید برنامه‌ای عملیاتی برای گره‌گشایی از روابط تجاری و اقتصادی با این کشور همسایه را به‌اجرا گذارد.