وضعیت وقوع جرم در کشور بحرانی نیست

محمد جعفری، روزنامه‌نگار

سال‌ها به‌عنوان قاضی در محاکم مختلف حضور داشت و به پرونده‌های زیادی رسیدگی کرد. شاید به همین دلیل باشد که نسبت به همه جرائم به خوبی آشنایی دارد و زمینه‌های وقوع آنها را به خوبی درک کرده است. از سویی همزمان با قضاوت به تحصیل در رشته حقوق کیفری و جرم‌شناسی پرداخت تا در حوزه پیشگیری از وقوع جرائم نیز دریچه تازه‌ای گشوده باشد. حالا نیز از یک‌سال و نیم قبل به‌عنوان مدیرکل پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه مشغول به خدمت است. با دکتر حسین پورمند ساعتی به گفت‌وگو نشستیم و او از زمینه‌های مختلف وقوع جرم در کشور و راه‌های پیشگیری گفت و به نکات مهمی برای نخستین مرتبه اشاره کرد.

گفت‌وگو را از اینجا آغاز می‌کنیم که اساساً جرم، چطور قابل پیشگیری است؟
بین جرم‌شناسان و جامعه‌شناسان تعریفی وجود دارد که می‌گویند: جرم پدیده‌ای اجتماعی است؛ یعنی جرم فراتر از آن چیزی است که در قانون جرم شناخته شده و برایش مجازات تعیین شده، هرگونه ناهنجاری که در جامعه اتفاق می‌افتد، هر کاری که منفی باشد و مورد پسند عموم افراد جامعه نیست تحت عنوان ناهنجاری اتفاق می‌افتد یک پدیده اجتماعی است و زندگی اجتماعی بشر خودبه‌خود جرائم و ناهنجاری‌ها را به‌وجود می‌آورد. تنش‌ها، داد و ستدها، رفت‌وآمدها و همه روابطی که افراد بشر در یک اجتماع با یکدیگر دارند هم می‌تواند موجب رشد و هم باعث به‌وجودآمدن ناهنجاری شود. مثلا افراد وقتی برای دادوستد اقتصادی در بازار رفت‌وآمد می‌کنند ممکن است با یکدیگر برخورد هم کنند. در این برخورد ممکن است دعوا، ناراحتی و... هم رخ دهد. همه اینها  در طیف ناهنجاری قرار می‌گیرد. حالا این پدیده اجتماعی وجود دارد، اساسا قوانین و مقررات قرار است که این ناهنجاری‌ها را مدیریت کند تا کمتر به‌وجود آید. چون هیچ‌کس از بروز جرائم و ناهنجاری‌ها سود نمی‌برد و باعث ضرر کل جامعه است. افرادی که در حلقه اول ناهنجاری قرار دارند و نقش اول را دارند، ضرر بیشتری می‌کنند. بنابر‌این قوانین و مقررات مختلف اعم از کیفری و حقوقی و اجتماعی برای پیشگیری به‌وجود آمده‌اند و قرار است کاری کنند تا جرائم از حد نرمال خودشان فراتر نروند. چون جرم در هر میزان خوب و موردپسند نیست اما اگر از حدی فراتر برود زندگی را بر ما سخت می‌کند و اگر باز هم در آن مرحله کنترل نشده و برایش فکری نشود ممکن است نظام اجتماعی را از هم بپاشد. جرم چنین استعدادی دارد. بعضی از جامعه‌شناسان و جرم‌شناسان جرم را به باکتری تشبیه می‌کنند. می‌گویند همینطور که وجود باکتری در یک حدی برای بدن انسان طبیعی و لازم است اما اگر از حدی که بالاتر برود ممکن است فرد را بیمار کند اما اگر در همان مرحله دوم کنترل نشود ممکن است منجر به مرگ شود. برای جرم هم چنین تشبیهی وجود دارد. به این معنی که پیشگیری از وقوع جرائم یک ضرورت اجتماعی است که همه آحاد جامعه باید نسبت به آن احساس مسئولیت کنند و هم اینکه بخش عمده‌ای از قوانین ایجاد شده تا از وقوع جرائم پیشگیری کند. وقتی نظم و قوانینی که برای زندگی ایجاد شده به درستی پیاده شود، از وقوع جرم پیشگیری می‌کند.

لطفا به‌طور مصداقی و با ذکر مثال توضیح دهید.
مثلا در این سال‌ها لوازم الکترونیک وارد زندگی ما شده و زندگی را تسهیل کرده است اما همزمان ذهن مجرمانه به‌دنبال این است که چطور از چنین وسایل و فضایی استفاده کند. سازمان‌ها و بخش‌های مختلف برای آگاه‌سازی‌ مردم از این وسایل استفاده می‌کنند. به‌طور مثال معاونت امور پیشگیری برای آگاه‌سازی‌ مردم پیامک ارسال می‌کند و به مردم نکاتی را درباره پیشگیری گوشزد می‌کند. از سوی دیگر افراد مجرمی هستند که از این فضا سوءاستفاده می‌کنند. مثلا پیامک‌هایی برای مردم ارسال و ادعا می‌کنند که از سوی قوه قضاییه ارسال شده است. مثلا می‌گویند که پرونده شما در دادگاه است و روی این لینک کلیک کنید. این پیامک‌ها از طریق سرشماره‌های معمولی است. وقتی فرد روی لینک کلیک کند او را به ناکجاآباد می‌برد و یک مرتبه ممکن است حساب بانکی افراد خالی شود. این درحالی است که اصلا پیام‌هایی که از قوه قضاییه ارسال می‌شود فاقد لینک است. وجود لینک اصلا باید موجب شک و تردید مردم شود. در این شرایط لازم است که این موضوع به مردم توضیح داده شود و ما در معاونت پیشگیری پیامک‌های مختلفی برای آگاه‌سازی‌ مردم و پیشگیری از وقوع جرم به 96میلیون خط فعال ارسال می‌کنیم. طبق بررسی این موضوع از طریق پلیس فتا و دادسرای جرائم رایانه‌ای وقتی چنین پیام‌های هشدارآمیزی برای مردم ارسال می‌شود آمار وقوع جرائم به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. این موضوع درباره کلاهبرداری با ترفند برنده‌شدن در قرعه‌کشی هم صادق است و زمانی که پیام‌های هشدارآمیز برای مردم در این خصوص فرستاده می‌شود میزان قابل توجهی از جرائم در این حوزه کاهش می‌یابد.

کار معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه قطعا در حد یک اداره تشریفاتی و ارسال چند پیامک نیست. پس لازم است شما بیشتر درباره سایر اقدامات‌تان توضیح دهید.
طبق اصل 156قانون اساسی یکی از وظایف اصلی قوه قضاییه موضوع پیشگیری از وقوع جرم است. بخش زیادی از پیشگیری به فعالیت آحاد جامعه و گروه‌های مردم‌نهاد مربوط می‌شود. بخش اساسی ارتباط قوه قضاییه با جامعه و گروه‌ها از ناحیه این معاونت است. به موازات معاونت در مرکز همه استان‌ها نیز یکی از معاونان کل دادگستری‌ها این مسئولیت را برای پیشگیری برعهده دارد. در هر استان همه سازمان‌ها هم وظیفه پیشگیری دارند. در مرکز هم شورای‌عالی پیشگیری از وقوع جرم وجود دارد که به ریاست رئیس قوه قضاییه تشکیل می‌شود و با عضویت معاون اول رئیس‌جمهور و... درخصوص پیشگیری از وقوع جرم سیاستگذاری و جرائم رصد می‌شود. نرخ رشد و کاهش جرائم بررسی می‌شود. در جرائمی که از رشد فوق‌العاده‌ای برخوردار است علل موضوع بررسی می‌شود و همچنین راهکارهایی را برای مهار جرائم تدوین می‌کنیم. در سال گذشته 10عنوان جرم اولویت‌دار و 10عنوان اختلاف حقوقی اولویت‌دار را در کشور شناسایی و برای چاره‌اندیشی راهکارهایی تدوین کردیم.

بارها گفته شده که پیشگیری، امری فرابخشی است و قوه قضاییه به تنهایی نمی‌تواند در این کار موفق باشد و مستلزم همکاری دستگاه‌های دیگر است. سازمان‌های دیگر رابطه‌شان با شما چطور است و در همان بخشی که مربوط به قوه قضاییه است چه دستاوردهایی به‌دست آمد و اساسا اهرم‌های پیشگیری که شما در اختیار دارید چیست؟
یکسری وظایف وجود دارد که براساس قوانین و مقررات در هر سازمان و نهادی وجود دارد. ما از این بعد که ترک فعلی اتفاق نیفتاده باشد قوه قضاییه آن را بررسی می‌کند؛ چرا که یکی دیگر از وظایف قوه قضاییه نظارت بر حسن اجرای قوانین است. بخشی از این موضوعات توسط سازمان بازرسی کل کشور و دادستانی پیگیری می‌شود اما بخش دیگری نیاز به تشریک مساعی دارد که این وظایف برعهده حوزه معاونت پیشگیری از وقوع جرم است. از سوی دیگر شورای عالی پیشگیری در جلساتش تقسیم کار ملی می‌کند. مثلا اگر جرم سرقت به حدی رسیده که بخشی از جامعه را نگران کرده است، این شورا وظایف هر کدام از سازمان‌ها و نهادها را تصویب می‌کند و بعد از تأیید آن از سوی سران سه قوه در حکم قانون است و همه باید از این تقسیم کار ملی تبعیت کنند. مثلا در حوزه خودروسازی برای سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف وظایفی را تعریف می‌کند و این معاونت بر این تقسیم کار ملی نظارت می‌کند.

اقدامات انجام شده تا چه حدی در پیشگیری از وقوع جرم مؤثر بوده است؟
عواملی که باعث وقوع جرم می‌شوند صرفا در حوزه فعالیت ما نیست. مثلا وقتی اقتصاد در جامعه دچار مشکل می‌شود، راهکارهای پیشگیری از وقوع جرم در جامعه‌ای که اقتصاد متوازن دارد یک اثربخشی دارد اما در جامعه‌ای که اقتصاد نامتوازن و به‌هم‌ریخته دارد ممکن است همان راهکارهای پیشگیرانه تأثیر کمتری داشته باشد. بنابر این علاوه بر اینکه وظایف خودمان را انجام می‌دهیم، هشدارهای لازم را به بخش‌های مختلف ارائه می‌کنیم؛ چرا که در آنجا کاری از دست ما برنمی‌آید. مثلا ما برای پیشگیری می‌توانیم ارزیابی کنیم که مشکلات اقتصادی چه اثراتی بر جرم دارد یا چه جرائمی متاثر از مشکلات اقتصادی است اما اقتصاد دست ما نیست. در اینجا ما وظیفه‌ای داریم که دیدگاه و ارزیابی خودمان را به متولیان مربوطه منعکس کنیم و ما این کار را انجام می‌دهیم. مثلا موضوعات مربوط به خشکسالی، مشکلات در حوزه آب، دارو و... داریم، از سراسر کشور برای‌مان گزارش می‌شود و ما به متولیان امر هشدار می‌دهیم که چاره‌اندیشی کنند و همزمان پیگیری می‌کنیم که اگر در این‌باره اقدامی انجام نمی‌شود آیا قابل دفاع است.

مثلا در حال حاضر که مشکلات کلان اقتصادی وجود دارد شما به کجا هشدار می‌دهید و نتیجه آن چیست؟
به‌طور عامیانه ملموس است که وضعیت اقتصاد خراب است اما اگر قرار باشد برای آن کاری انجام شود باید حتما اقدامی علمی پیگیری شود. مثلا اگر در حال حاضر 10عامل اصلی مشکلات اقتصادی را رصد کنیم ممکن است از نگاه یک اقتصاددان به یک شکل دسته‌بندی شود و از نگاه مردم به شکل دیگر. یا در حوزه بورس ما با کمک متخصصان این حوزه و متخصصان حقوقی در حوزه جرائم بورس بررسی می‌کنیم که مشکلاتی که در بورس اتفاق می‌افتد ناشی از چه مواردی است و کدام یک از سازمان‌ها وظایف خود را به درستی انجام نداده‌اند. ما این اطلاعات را منعکس می‌کنیم.

شما در معاونت پیشگیری معمولا مشکلات و زمینه‌های بروز جرم را پیش‌بینی می‌کنید یا اینکه وقتی جرمی فراگیر شد آن را رصد کرده و راهکار ارائه می‌کنید؟
اساسا در تعریف پیشگیری از وقوع جرم یک رکن به نام پیش‌بینی وجود دارد. این پیش‌بینی براساس روندهایی است که در حال حاضر وجود دارد. اینکه با مشکلی بربخوریم و بعد به سراغ آن برویم همیشه اینطور نیست اما اینکه ما از مشکلی که در آن به سر می‌بریم درس بگیریم و پیش‌بینی آینده را انجام دهیم موضوعی قاعده‌مند است. مثلا ممکن است بعضی از مشکلات اقتصادی به مشکلات امنیتی تبدیل شود. مثلا در جایی خشکسالی اتفاق می‌افتد ممکن است این پدیده موجب مهاجرت‌های متعدد و تبدیل به مسئله‌ای امنیتی شود. ما چنین مسائلی را پیش‌بینی و به نهادهای مختلف منعکس می‌کنیم.

مباحث اقتصادی به‌طور کلی چه نقشی در وقوع جرائم دارد و برای آن چه کار می‌شود انجام داد؟
مشکلات اقتصادی در بخش عمده‌ای از جرائمی که در حال حاضر در کشور ما رخ می‌دهد و ازجمله پرتکرارترین جرائم هستند نقش اساسی را دارد. اما اینکه در وضعیت مشکلات اقتصادی چه راهکارهایی را باید برای پیشگیری از وقوع جرم پیش‌بینی کنیم هم باید به راهکارهای بلندمدت و هم کوتاه‌مدت فکر کرد. در راهکارهای کوتاه‌مدت نقش پلیس و چند نهاد دیگر پررنگ‌تر است که باید تلاش کرد در وضعیت مشکلات اقتصادی ناامنی بیشتر نشود و از سوی دیگر باید راهکارهای بلندمدت را درنظر گرفت.

اگر ممکن است چند راهکار‌ که‌ برای پیشگیری از وقوع جرم در شرایط اقتصادی کنونی استفاده کرده‌اید را اعلام کنید.
در وضعیت فعلی که تورم ثبات لازم را ندارد بسیاری از مردم به‌دنبال این هستند که راهی پیدا کنند که از کاهش ارزش سرمایه‌هایشان جلوگیری کنند. در این وضعیت یکسری از افراد سودجو در فضای مبهم و غبارآلودی مردم را به سمت و سویی خاص می‌کشانند و ممکن است آنها قربانی کلاهبرداری شوند و پول و سرمایه‌شان را به‌طور کامل از دست بدهند. مثلا تعداد زیادی از افراد هستند که با اقدامات کلاهبردارانه مردم را به شکل سطحی با موضوعاتی مثل رمزارز و پول‌های دیجیتال و فضاهایی مثل متاورس آشنا می‌کنند و یک اطلاعات اولیه به آنها می‌دهند و می‌گویند اینجا فضایی بسیار سودآور برای سرمایه‌گذاری است و وقتی افراد را وارد این محیط می‌کنند با رفتارهای مجرمانه سرمایه مردم را از دست‌شان خارج می‌کنند. در این شرایط ما هم تلاش می‌کنیم هم نهادهای متولی، اشراف بیشتری بر این موضوع داشته باشند و هم مردم را آگاه کنیم تا چه‌کار کنند که قربانی چنین جرائمی نشوند. یا نکته دیگر اینکه هفته گذشته خبری منتشر شد که نشان می‌داد در 10سال گذشته نرخ افزایش و کاهش تورم با نرخ افزایش و کاهش سرقت از یک الگوی واحد پیروی می‌کرده است؛ یعنی هرجا نرخ تورم کاهش داشته، نرخ ارتکاب سرقت هم پایین آمده و برعکس. در این شرایط باید راهکارهایی را پیدا کرد که از این بحران اقتصادی عبور کرد و اقدامات پیشگیرانه هم اثر‌بخشی بیشتری داشته باشد.

در حوزه جرم‌شناسی برخی کارشناسان معتقدند که حتی ممکن است معماری شهری، مثل رنگ جدول خیابان‌ها، روشنی و تاریکی خیابان‌ها، زاویه‌های تند ساختمان‌ها و خیابان‌ها و... در وقوع جرائم مؤثر باشد. آیا اینطور است؟
تردیدی در این وجود ندارد که در پیشگیری‌های اولیه و ثانویه و یا پیشگیری‌های حقوقی و قضایی هر کدام از این وظایف اثرخودش را دارد اما اینکه در شرایط فعلی فقط بخواهیم به مبلمان شهری فکر کنیم، آیا اولویت ما باید این باشد یا مسائل مهم‌تر؟ این هم باز نکته مهمی است که در سیاست‌های پیشگیرانه باید به آن توجه کرد. مثلا شهرداری با نگاه خدمات‌رسان خودش در برخی محله‌ها اقدام به راه‌اندازی فضاهای سبز و پارک‌ها کرده است اما در همان مکان‌ها سایر دستگاه‌ها حضور ندارند یا وظایف‌شان را به خوبی انجام نمی‌دهند، در نتیجه آنجا نه‌تنها منفعتی برای محله نداشته بلکه به پاتوقی برای مجرمان تبدیل شده است. مدیریت و معماری شهری و سیاست‌های اداره یک شهر در کنترل جرائم نقش دارد.

اگر ممکن است اشاره‌ای داشته باشید به نقشه جغرافیای جرائم کشور و بفرمایید در کدام استان‌ها بیشترین و در کدام استان‌ها کمترین جرائم ثبت می‌شود. آیا تراکم یا پراکندگی جمعیت یا آب و هوا و شاخص‌هایی مثل فقر در وقوع جرم مؤثر هستند؟
در 2 بخش، جغرافیای جرم را پیگیری می‌کنیم. یکی در مرکز آمار قوه قضاییه و دوم در مرکز رصد سازمان امور اجتماعی در وزارت کشور. بسته به جمعیت کشور و پراکندگی در حال حاضر تقریبا می‌شود گفت در استان‌هایی که بیشترین جمعیت را دارا هستند بیشترین جرائم هم رخ داده اما اینکه نسبت این جرائم به جمعیت در چه وضعیتی است این قابل ارائه است. در حال حاضر تقریبا به‌مدت حدود 5سال است که جرم سرقت در همه استان‌ها به‌عنوان جرم اول ثبت شده و جرائم حوزه مواد‌مخدر جرم دوم است. بیشترین جمعیت زندان‌های ما هم از بین مرتکبین همین جرائم است. تلاش می‌شود که با همکاری بخش‌های مختلف و با تقسیم کار ملی از این جرائم پیشگیری شود.

در میان صحبت‌هایتان به جرائم اولویت‌دار و پرتکرارترین جرائم اشاره کردید. بفرمایید پرتکرارترین جرائم کدام هستند و به جرائمی که برای شما اولویت دارد هم اشاره کنید.
یکی از وظایف ما این بوده که 10عنوان از جرائم اولویت‌دار و پرتکرار را شناسایی کنیم. در سال گذشته این کار انجام شد. جرم سرقت به‌خصوص سرقت‌های خیابانی و خرد هم پرتکرارترین و هم اولویت‌دارترین مورد است. بعد از آن مواد‌مخدر قرار دارد و جرم بعدی که اولویت‌دار است جرم تغییر کاربری اراضی و تصرف اراضی ملی و دولتی است. شاید این جرم از نظر آمار پرتکرار نباشد اما از لحاظ اهمیتی که دارد و ضرری که به بیت‌المال و جامعه وارد می‌کند ازجمله جرائم اولویت‌دار است.

یک جرم باید به چه حدی برسد که برای شما زنگ خطر را به صدا درآورد؟
استاندارد خاصی تعریف نشده که جرم باید به چه حدی برسد؛ بلکه ما همواره آمارهای مربوط به جرائم را در ماه‌ها و سال‌های مختلف رصد و بررسی می‌کنیم و براساس آمارهای ارائه‌شده برنامه‌های اولویتی خودمان را ارائه می‌کنیم. علاوه بر آن، نگاه منطقه‌ای و استانی هم داریم. ممکن است در یک استان مثلا مواد‌مخدر جرم پرتکراری نباشد اما مشروبات الکلی چنین وضعیتی داشته باشد. برای آن استان هم برنامه‌ریزی خاصی می‌شود.

طبق شاخص‌های وقوع جرم، کشور ما نسبت به سایر کشورها در چه شرایطی قرار دارد؛ وضعیت خوبی داریم یا در بحران هستیم؟
وضعیت بحرانی نداریم اما وضعیت نرمالی هم نداریم. در وضعیت نامطلوبی قرار داریم که باید هوشیاری بیشتری داشته باشیم و اگر غفلت کنیم، بی‌تفاوت باشیم و برنامه‌های مختلف پیشگیرانه را پیگیری نکنیم، ممکن است اوضاع‌مان بدتر شود.

نقش تغییرات اقلیمی و مهاجرت در وقوع جرم


یکی از چالش‌های اساسی ما در سال‌های آینده بحث مهاجرت است؛ اعم از مهاجرت از کشور که باید درخصوص مهاجرت نخبه‌ها، متخصصان و سرمایه‌گذاران‌مان حساسیت بیشتری داشته باشیم و این موضوع با دقت بیشتری پیگیری شود. نکته دیگر مهاجرت در کشور است. در بعضی از نقاط کشور که خشکسالی اتفاق می‌افتد و مشکلات اقتصادی به‌وجود می‌آید می‌بینیم که به شکل غیرمترقبه‌ای آنجا از جمعیت خالی می‌شود و مردم به نقاط دیگر مهاجرت می‌کنند. این کار باعث حاشیه‌نشینی می‌شود و در شهرهای بزرگ جمعیت حاشیه‌نشینان بالا می‌رود و به کانون‌های وقوع جرائم تبدیل می‌شود. نکته دیگر مهاجرت به کشور است که این شامل مهاجران و اتباع غیرمجاز است و ما در این حوزه دچار فقدان سیاستی درست هستیم. از سویی در این‌باره آماری رسمی وجود ندارد. این موضوع هم برخی صاحب‌نظران را نگران کرده و هم مردم دچار احساس ناامنی می‌شوند و در این شرایط لازم می‌دانیم در این حوزه هشدار دهیم که این موضوع برای کشور به چالشی لاینحل تبدیل نشود.

مکث
 مشکلات اقتصادی و وقوع جرم

اغلب جرائمی که در کشور ما رخ می‌دهد و ازجمله پرتکرارترین جرائم است مشکلات اقتصادی در آنها نقش اساسی را دارد. در راهکارهای کوتاه‌مدت نقش پلیس و چند نهاد دیگر مهم است که باید تلاش کرد با توجه به مشکلات اقتصادی ناامنی بیشتر نشود و از سوی دیگر باید راهکارهای بلندمدت را درنظر گرفت.

 راهکارهای علمی برای پیشگیری

در شرایط اقتصادی کنونی باید برای پیشگیری از وقوع جرم اقدامی علمی انجام داد. مثلا 10عامل اصلی مشکلات اقتصادی را رصد کرده‌ایم و با بررسی تک‌تک این عوامل می‌توانیم راهکارهای مهم و موثری را برای پیشگیری از وقوع جرم به سایر ارگان‌ها پیشنهاد کنیم و امیدوار باشیم از میزان وقوه جرائم کاسته شود.

 از خشکسالی تا وقوع جرم

در پیشگیری از وقوع جرم رکنی به نام پیش‌بینی وجود دارد که براساس روندهایی است که در حال حاضر وجود دارد. مثلا در جایی خشکسالی اتفاق می‌افتد و ممکن است این پدیده موجب مهاجرت‌های متعدد و تبدیل به مسئله‌ای امنیتی شود. ما چنین مسائلی را پیش‌بینی و به نهادهای مختلف منعکس می‌کنیم.

 10 جرم اولویت دار

با انجام مطالعات علمی 10عنوان از جرائم اولویت‌دار و پرتکرار شناسایی شده است. جرم سرقت به‌خصوص سرقت‌های خیابانی و خرد هم پرتکرارترین و هم اولویت‌دارترین مورد است. بعد از آن مواد‌مخدر قرار دارد و جرم بعدی که اولویت‌دار است جرم تغییر کاربری اراضی و تصرف اراضی ملی و دولتی است. شاید این جرم از نظر آمار پرتکرار نباشد اما از لحاظ اهمیتی که دارد، قابل توجه است.