گره‌هایی که بدون برجام باز شد

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

دولت‌ سیزدهم در شرایطی آخرین هفته‌های دومین سال فعالیت خود را پشت ‌سر می‌گذارد که بررسی‌ها، از گام‌های موفق دولت در اصلاح رویکردهای گذشته حکایت دارد؛ رویکردهایی که بیش‌از همه‌چیز بر «نگاه به بیرون» مبتنی بود و برجام را حل‌المسائل همه چالش‌های پیش‌روی کشور می‌دانست.کارنامه عملکرد دولت‌سیزدهم طی حدود 2سال‌گذشته نموداری از عبور کشور از گردنه‌ها و چالش‌هایی است که تا پیش از این، دولتمردان سابق آن را منوط به اجرای برجام و گسترش روابط با غرب می‌دانستند؛ راهبردی که به اذعان کارشناسان، کشور را درگیر گره‌های لاینحلی کرد که گشودن آنها، پشت سد بدعهدی‌های طرف غربی معطل مانده بود.اکنون اما از بررسی تحولات حدود 22ماه گذشته و واکاوی آمارها و شاخص‌ها نشان می‌دهد بدون برجام هم می‌توان از پس گره‌گشایی از چالش‌ها و مشکلات در حوزه‌های مختلف برآمد. همانگونه که پیش‌از این، رهبرمعظم‌انقلاب در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت نیز تأکید کرده‌اند (دیدار 8شهریورماه1401)، «خارج کردن جامعه از حالت چشم‌انتظاری و نگاه به بیرون» یکی از مهم‌ترین موفقیت‌های دولت‌سیزدهم به‌شمار می‌رود که نمودهای آن در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و... قابل مشاهده است.
گام‌های روبه‌جلو در شرایطی است که رویکردهای خصمانه دولت‌های غربی و به‌ویژه آمریکا در مواجهه با جمهوری‌اسلامی همچنان تداوم دارد و از «اعمال گسترده تحریم‌ها» گرفته تا «پیشبرد پروژه بی‌ثبات‌سازی‌ امنیتی کشور» بخشی از راهبردهای ضدایرانی در دستور کار آنان بوده‌است. با وجود این، اما در اولویت قرار گرفتن راهبردهای «درون‌زا» و «برون‌نگر» با کمک ابزارهایی ازجمله «دیپلماسی منطقه‌ای» و «سیاست همسایگی» نشان داد بدون برجام هم می‌توان گام‌های مؤثری در مسیر «خنثی‌سازی تحریم‌ها» برداشت.‌

عبور از بحران واکسن کرونا

دولت‌سیزدهم در شرایطی فعالیت خود را آغاز کرد که کمبود واکسن کرونا به بحرانی اساسی برای حوزه سلامت کشور تبدیل شده بود و مشکلات موجود دراین زمینه، سبب ایجاد نارضایتی‌های گسترده‌ای در میان مردم شده بود. در این میان مسئولان دولتی وقت این‌گونه القا می‌کردند که واردات واکسن بدون برجام و لغو تحریم‌ها «غیرممکن» است. درچنین شرایطی با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم و در شرایطی که تا قبل از ۱۴مردادماه ۱۴۰۰، تنها ۲۶میلیون‌و ۵۲۴هزارو ۶۱۰ دوز واکسن کرونا ثبت‌سفارش شده بود، پس‌از این مقطع، بیش‌از ۱۳۵میلیون‌و ۴۷۵هزار دوز واکسن ثبت سفارش شد. با انجام چنین اقدام‌هایی بود که ایران، بدون برجام، در جمع کشورهای موفق در زمینه واکسیناسیون فراگیر کرونا قرار گرفت و ازسوی دیگر توانست با تولید 5واکسن بومی کرونا، به‌عنوان تنها کشور تولیدکننده واکسن در منطقه مطرح شود.‌

بازگشت به بازار صادرات نفت

دولت‌دوازدهم در شرایطی به‌کار خود پایان داد که آمارها، از کاهش چشمگیر تولید و صادرات نفت ایران حکایت داشت؛ موضوعی که از یک‌سو زمینه‌ساز تنزل جایگاه ایران در اوپک شد و ازسوی دیگر به چالش‌های اقتصادی کشور دامن زد. این در شرایطی بود که مقام‌های ارشد دولت وقت بر این اعتقاد بودند که « بدون برجام، ایران حتی نمی‌تواند یک بشکه نفت هم صادر کند.» با وجود این اما، تغییر رویکرد منفعلانه‌ای که در انتظار تعلیق تحریم‌ها بود به رویکردی فعالانه برای بازارسازی نفت، سبب رشد آمارهای نفتی کشور شد؛ دستاوردی که با به‌کارگیری ابزار «دیپلماسی انرژی» با کشورهای دوست و هم‌سو، صادرات نفت ایران را احیا و آن را از رقم حدود 600هزار بشکه، به بیش‌از 2/1میلیون بشکه در روز رساند. برهمین اساس هم بود که در روزهای اخیر منابع خارجی اذعان کردند ایران درحال رکوردشکنی در حوزه تولید و صادرات نفت بوده و باقدرت به بازارهای نفتی جهان بازگشته‌است.

شکست پروژه منزوی‌سازی ایران
«منزوی‌سازی ایران» ازجمله پروژه‌های غربی طراحی شده به‌منظور کنترل نقش‌آفرینی‌ منطقه‌ای و جهانی جمهوری‌اسلامی بود که در کنار انفعال دیپلماتیک دولت قبل، زمینه‌ساز کاهش تأثیرگذاری ایران بر روندهای منطقه‌ای و جهانی شده بود. سرمایه‌گذاری یکجانبه دستگاه دیپلماسی در دولت یازدهم و دوازدهم بر گسترش روابط با غرب و همچنین تمرکز بیش‌از اندازه بر به‌نتیجه رساندن برجام، سبب شکل‌گیری رویکردهای منفعلانه در حوزه دیپلماسی منطقه‌ای و سیاست همسایگی شده بود؛ رویکردی که با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم و سیاستگذاری‌های نوین در این عرصه، شاهد تغییرات و البته دستاوردهای مهمی بود. رئیس دولت‌سیزدهم در این مدت با انجام 15سفر خارجی که امضای حدود 130سند همکاری و یادداشت‌تفاهم، بخشی از دستاوردهای آن محسوب می‌شود، علاوه‌بر پیگیری رویکرد «خنثی‌سازی تحریم‌ها»، راهبرد احیای روابط منطقه‌ای ایران را پیگیری کرد. سیدابراهیم رئیسی همچنین دراین مدت میزبان با سران 11کشور جهان بوده‌است که نقش مؤثری در شکستن فضای‌سرد پیرامون ایران داشت و ازسرگیری روابط با عربستان از مهم‌ترین دستاوردهای آن به‌حساب می‌آید.

عصر نوین تحولات نظامی – دفاعی
صنعت دفاعی – نظامی کشور طی حدود 2سال گذشته، پیشرفت‌ها و دستاوردهای کم‌نظیری را تجربه کرده که در سایه اتکا به توان متخصصان داخلی، عبور از معطلی برای برجام و فضاسازی‌های غربی به‌دست آمده‌است. اگرچه گام‌های روبه‌جلوی صنایع دفاعی – نظامی کشور طی سال‌های گذشته هرگز متوقف نمانده بود، اما رویکردهای دولت قبل در این حوزه، زمینه‌ساز بروز موانعی در این مسیر شده بود. با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم و با وجود چالش‌های مهم اقتصادی و معیشتی، گردش چرخ صنایع دفاعی – نظامی کشور شتاب گرفت و طی ماه‌های گذشته شاهد رونمایی از دستاوردهای مهمی در این عرصه بوده‌ایم. پیشرفت‌های خیره‌کننده در حوزه صنایع پهپادی، اضافه شدن تجهیزات جدید به ناوگان نیروهای دریایی، بهره‌برداری از پایگاه‌های زیرزمینی، رونمایی از موشک‌های جدید کروز، رونمایی از هواپیمای ترابری «سیمرغ»، رونمایی از موشک هایپرسونیک و... تنها بخش کوچکی از دستاوردهایی است که طی حدود 22ماه گذشته در حوزه صنایع دفاعی – نظامی کشور، آن‌هم بدون برجام، به‌دست آمده است.

رونق تجارت خارجی

افزایش صادرات غیرنفتی و مثبت‌شدن تراز تجارت‌خارجی کشور، ازجمله گره‌هایی بود که بدون معطلی برای برجام و اف.ای.تی.اف گشوده شد. در شرایطی که آمارها از نصف شدن ارزش صادرات کالای ایران از 98میلیارد دلار در سال1391به 49/8میلیارد دلار در سال1399حکایت داشت، با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم و در اولویت‌ قرار گرفتن دیپلماسی فعال منطقه‌ای و سیاست همسایگی، این روند معکوس شد و صادرات غیرنفتی کشور در سال1400 بهبود یافت؛ روندی که در سال 1401 نیز ادامه یافت و در نخستین ماه‌های سال‌گذشته، صادرات از واردات پیشی گرفت. این روند صعودی در شرایطی شکل گرفت که دولت بدون نگاه به برجام و با ابزار «دیپلماسی فعال منطقه‌ای و جهانی» از رهاورد نقش‌آفرینی مؤثرتر در سازمان‌های اقتصادی منطقه‌ای و جهانی، ازجمله «شانگهای»، «بریکس»، «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» و... موفق شد تراز تجارت‌خارجی کشور را مثبت کند.‌

کنترل چالش‌های معیشتی و اقتصادی
دولت دوازدهم در شرایطی سکان هدایت امور اجرایی کشور را به دولت سیزدهم سپرد که شاخص‌های اقتصادی، از سایه سنگین چالش‌ها بر معیشت کشور حکایت داشت و عوامل مختلف دست به‌دست هم داده بودند تا افزایش قیمت‌ها، زمینه‌ساز شکل‌گیری انتقادهای گسترده از عملکرد دولت در سطح جامعه شود. اینها درحالی بود که مقام‌های ارشد دولتی تعلیق تحریم‌ها، پذیرفتن اف.ای.تی.اف و به نتیجه رسیدن مذاکرات برجامی را تنها راه‌حل مشکلات اقتصادی و معیشتی موجود در کشور می‌دانستند. با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم اما انجام اقدام‌های گسترده باهدف کنترل بحران‌های حاکم بر اقتصاد کشور آغاز شد و ایجاد ثبات در بازارهای مالی در دستورکار قرار گرفت؛ رویکردی که بدون نگاه به بیرون در کوتاه‌مدت توانست به موفقیت‌های نسبی دست یابد. مهار رشد روزانه قیمت ارز، کنترل نرخ فزاینده تورم، رشد ترانزیت خارجی، پیگیری جدی سیاست تقویت ارزش پول ملی، کنترل روند خلق نقدینگی و جلوگیری از رفتارهای سوداگرانه بانک‌ها در بازارهای مختلف، ازجمله اقدام‌هایی بود که زمینه‌ساز بازگشت ثبات نسبی به اقتصاد کشور شد.

پیشرفت‌های فضایی
صنعت فضایی کشور از حوزه‌هایی به‌شمار می‌رود که طی حدود 2سال‌گذشته، توانسته پیشرفت‌های کم‌نظیری را رقم بزند. در این مدت بسیاری از پروژه‌های بر زمین مانده کشور به‌سرانجام رسید؛ پروژه‌هایی که در دولت ‌قبل تحت‌تأثیر فرافکنی‌های غربی و همچنین چالش‌های اقتصادی، معطل مانده بود و چشم‌به‌راه به نتیجه رسیدن برجام بود تا شاید کورسویی برای به‌نتیجه رسیدن‌شان گشوده شود. درچنین شرایطی دولت‌سیزدهم احیای صنعت فضایی کشور را، آن‌هم بدون نگاه به برجام کلید زد. ارسال ماهواره «خیام»، پرتاب موفق موشک ماهواره‌بر «قائم۱۰۰»، پرتاب ماهواره «ققنوس» با ماهواره‌بر «سیمرغ»، آغاز عملیات عمرانی پایگاه فضایی چابهار، امضای تفاهمنامه همکاری مشترک با آژانس فضایی روسیه و... تنها گوشه‌ای از پیشرفت‌های به‌دست آمده و اقدام‌های انجام شده در حوزه صنعت فضایی کشور طی حدود 2سال‌گذشته بوده‌است.