گزارش
چند روایت خواندنی از حمام‌های قدیمی پایتخت
تن‌شوی خانه‌ها از خانم صفوی تا گلشن قجری
پروانه بهرام نژاد-روزنامه‌نگار
از حمام یا گرمابه به‌عنوان محلی برای شست‌وشوی اساسی تن و سر و صورت نام برده می‌شد و تا قبل از عصر جدید بخشی از حوزه عمومی به شمار می‌آمد که در کنار خیابان‌های اصلی و محدوده بازار، آنجا را می‌ساختند. گفته می‌شود اواخر دوره قاجار، تهران صاحب ۱۸۲ حمام بود، یعنی به ازای هر ۱۴۰۰ نفر از جمعیت ۲۵۰ هزار نفری شهر، یک حمام وجود داشت. البته برخی حمام‌های قدیمی همچنان پابرجا هستند و روایت‌های خواندنی در دلشان به یادگار دارند.
قبله نایب‌السلطنه
نشانی: خیابان 15خرداد، بازارچه نایب‌السلطنه،کوچه قبله
ماجرای ساخت گرمابه قبله یا همان حمام خانم، داخل بازارچه نایب‌السلطنه خیابان 15خرداد به دوره صفویه می‌رسد؛ زمانی که شاه‌طهماسب دور تهران حصار کشید و خواهرش ساخت حمام همراه با تکیه و مدرسه را شروع کرد. به همین دلیل نام حمام خانم شد. اما چون آقایان برای رفتن به حمامی با نام خانم کراهت داشتند و از آنجا که ورودی حمام، رو به قبله بود بعدها نامش به حمام قبله تغییر کرد. حتی کمی بعد نام گذر با عنوان قبله ماندگار شد. این حمام تغییرات زیادی به‌خود دیده مثلا در دوره پهلوی حمام زنانه تخریب شد و به جای آن یک واحد ساختمان ساختند یا کف آن روزگاری از آجر لعاب‌دار به رنگ فیروزه بود اما بعدها موزاییک کردند ولی همچنان پابرجاست.
قیصر اینجا بود
نشانی: خیابان ۱۵ خرداد، کوچه امامزاده یحیی، بعد از بازارچه
«قیصر! کجایی که داشتو کشتن!»؛ این دیالوگ فیلم «قیصر» را اهالی محله امامزاده یحیی حفظ هستند. به‌ویژه که لوکیشن‌های متعددی از این فیلم در کوچه پس‌کوچه‌های همین محله و به‌ویژه «حمام نواب» بود. این حمام در دوره قاجاریه توسط بانوانی به نام‌‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون (دختران فردی به نام نواب) ساخته شد. حمام نواب که این روزها جزو اماکن دیدنی پایتخت به شمار می‌آید، بیش از هزار مترمربع مساحت دارد و سطح آن 20پله پایین‌تر از کف بازار است. آب آن هم در گذشته از قناتی معروف به حاج علیرضا، تامین می‌شد. این حمام قبلاً یک چاله حوض و سه خزینه داشت که چاله حوضش، از بزرگ‌ترین چاله حوض‌های تهران بود. به واسطه ورود حمام به خانه‌ها، متقاضیانش کم شد.
گرمابه عمیق
نشانی: غرب خیابان پامنار،200 متری شمال مسجد پامنار
در عمق ۵ متری زمین بود و برای ورود باید از راهرویی کوچک گذر می‌شد تا به سربینه (رختکن) رسید. حمام پامنار که قدمتش به دوره قجری می‌رسد، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش به این نام معروف شد. البته بنای این حمام را سال 1266هجری قمری، فردی به نام محمد جعفر استرآبادی وقف کرد و طبق برگه‌هایی که به امضای علمای آن دوران رسید، آمده: «این حمام که به نام وکیل، معروف بوده و در ازای حمام وقفی آصف‌الدوله که در ارگ تهران قرار داشته و به دستور ناصرالدین شاه تخریب شده است، در اختیار نماینده واقف علی‌ابن‌محمد جعفر‌استرآبادی قرار گرفته است.» بخش‌های مختلف این حمام حفظ شده و تا سال‌ها فعال بود. تنها تغییراتش هم ایجاد موتورخانه گازی برای گرم‌کردن آب است.
حمام تاجران معروف
نشانی: خیابان شهید مصطفی خمینی، نبش کوچه بالاگر (گلشن)، روبه‌روی امامزاده اسماعیل
روبه‌روی امامزاده سیداسماعیل در خیابان سیروس، آب‌انباری به نام میرزا موسی بود که پس از تخریب در دوره قاجار به جای آن حمام «گلشن» ساخته شد و روی نقشه ۱۳۰۹ عبدالغفار هم ثبت است. این حمام با مصالح آجری و پی چینی بنا شد و سه ورودی داشت که ورودی کوچه بالاگر زنانه بود و از در ورودی خیابان سیروس فعلی هم می‌شد به پشت‌بام رفت که در نوع خود جالب است. برای رسیدن به رختکن هم چند پله را پایین می‌رفتند. حمام گلشن تا سال1360فعال بوده و افراد زیادی در آن تردد داشتند. پس از دهه 60 این حمام غیرفعال و متروکه شد تا اینکه سال ۱۳۸۴ و ثبت حمام گلشن در فهرست آثار ملی و رایزنی با مالکان حمام مرمت و با حفظ نمای اولیه‌اش به فروشگاه تبدیل شد.
