چند قرن پیش اینجا اقامتگاه تجار میوه بود
قصه اولین‌کاروانسرای پایتخت
ابوذر چهل‌امیرانی- روزنامه‌نگار
«احمد کور» نام نخستین کاروانسرایی بوده که در تهران ساخته شده است؛ اقامتگاه تاجرانی که میوه و محصولات باغی به‌خصوص انار را از اینجا بار چهارپایان می‌کردند و به شهرری و آبادی و شهرهای دیگر می‌فرستادند. به‌گفته یکی از تاریخ‌پژوهان ایرانی، تهران دست‌کم از قرن پنجم به داشتن میوه و محصولات باغی مشهور بوده و پای بازرگان‌ها و کاروان‌ها به آن باز شده بود. داریوش شهبازی دراین باره بیشتر توضیح می‌دهد: «این شهر پیش از سال ۹۶۱ قمری که حصاری به فرمان شاه صفوی به گرد آن بنا شود، مکان‌هایی مناسب (کاروانسرا) برای ورود و خروج چهارپایان و حمل محصولات باغی داشت. با وجود این هیچ سندی از وجود آنها نیست و آن کاروانسراها به‌شرط وجود، عمارت‌هایی نبوده‌اند که در دوره‌های بعد باقی و استوار بمانند. بنابراین نخستین بنایی که پس از محصور شدن تهران در دوران سلطنت شاه‌تهماسب با این کارکرد ساخته شد، «کاروانسرای احمد کور» بود که باید آن را نخستین کاروانسرای تهران نامید.»
احمد کور از اکابر تهرانی و موردتوجه شاه‌تهماسب بوده که ۲کاروانسرا در نزدیکی هم و عمارت‌های دیگری در تهران ساخت. البته در ۲ نقشه که اتباع روس از تهران کشیده‌اند، نام و اثری از این کاروانسراها دیده نمی‌شود اما در نقشه میرزا عبدالغفار اصفهانی معروف به «نجم‌الدوله» منجم و معلم ریاضی مدرسه دارالفنون که سال ۱۳۰۹ قمری ترسیم کرده، محل کاروانسرا مشخص است اما نام احمد کور روی آن دیده نمی‌شود. با وجود این، این کاروانسراها در نقشه آگوست کارل کرژیژ، معروف به «مسیو کرشیش» آموزگار توپخانه در دارالفنون قابل مشاهده است. کرشیش این نقشه را که به نخستین نقشه دارالخلافه تهران مشهور است، سال ۱۲۳۷ با همکاری چندنفر از شاگردانش تهیه و یکی از این کاروانسراها را در محدوده محله چال‌میدان و دیگری را در محله عودلاجان مشخص کرده است.
به‌گفته شهبازی، کاروانسراهای احمد کور در عصر قاجار از بین رفته و اراضی آنها در ساخت‌وسازهای محله بازار به فضاهای دیگر تبدیل شده است.در نقشه‌ها و اسناد تاریخ تهران هم، از عمارت‌های احمد کور از جمله بازارچه در شرق گذر پولک یادشده که همه آنها از میان رفته و اکنون نامی از آنها برجا مانده است.
قهرمان ملی اوراق قرضه
رضانیکنام- روزنامه‌نگار
حاج محمدحسن شمشیری، متولد سال ١٢٧٣شمسی درکوچه ایلچی تهران، از نوجوانی شاگرد قهوه‌خانه‌دار سیاستمدار حاج اسماعیل کریم‌آبادی بود، به‌همین دلیل خیلی زود به تأسی از استادش وارد جهان سیاست شد و مسیر زندگی‌اش تغییر کرد. او که از حامیان سرسخت ملی شدن صنعت نفت و دکتر مصدق بود در آن شرایط نامناسب اقتصادی و برای حمایت از دولت مصدق، مبلغ 200 هزار تومان اوراق قرضه ملی خرید و3میلیون تومان هم به بانک بیمه سپرد که بدون‌سود و بهره در اختیار محرومان و فقرا قرار دهد. در کتاب تاریخ معاصر ایران از او به‌عنوان بازاری سیاسی و ثروتمند تهران یادشده که کمک‌های مالی او به دکتر مصدق در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، مشهور است. ماجرا از این قرار بود که در پاییز سال۱۳۳۰، زمانی که دکتر مصدق اقدام به انتشار اوراق قرضه ملی در راستای اهداف نهضت ملی نفت کرد حاج‌محمدحسن شمشیری، بزرگ‌ترین خریدار این اوراق بود. آنطور که در منابع آمده، پس از این اتفاق‌ها به او پیغام می‌دهند که شاه می‌خواهد تو را ببیند.شمشیری سینه‌اش را ستبر می‌کند و می‌گوید من با شاه کاری ندارم، اگر ایشان با من کاری دارند بیایند و اینجا مرا ببینند! اما با کودتای ٢٨ مرداد سال ١٣٣٢ حاجی شمشیری دستگیر و به جزیره گرم و سوزان خارک تبعید شد، با این‌حال تا زمان حیات برعقیده خود همچنان استوار ماند. حاج محمدحسن شمشیری در سال ۱۳۴۰ به‌دلیل بیماری قلبی درگذشت و در آرامستان ابن‌بابویه تهران به خاک سپرده شد. مزار او در نزدیکی مزار جهان‌پهلوان غلامرضا تختی، دکتر حسین فاطمی و علی‌اکبردهخدا قرار دارد.
کلیسایی به‌نام سردار رومی
ثریا روزبهانی- روزنامه‌نگار
سال‌های پایانی دهه 40بود که خیری ارمنی به‌نام مارکام سرکیسیان تصمیم گرفت کلیسای بزرگ‌تری نسبت به کلیساهای دیگر شهر در محدوده مرکزی پایتخت بسازد تا همانجا مرکز خلیفه‌گری جدید باشد. تا قبل از آن کلیسای مریم مقدس در خیابان میرزا‌کوچک‌خان مرکز خلیفه‌گری و کلیسای جامع ارمنی‌ها بود. سرکیسیان زمینی نبش خیابان ویلا خرید اما قبل از ساخت کلیسا از دنیا رفت. بعد از مرگ مارکام سرکیسیان، پسرانش گورکن و وازگن سرکیسیان هزینه‌های ساخت کلیسا را پرداخت کردند و مهندس اوژن آفتاندلیانس، کلیسا را با سبک معماری قرون وسطی و معماری عصر جدید ارمنستان طراحی کرد. ساخت‌وساز کلیسا سال ۱۳۴۹ توسط لئون کشیشیان آغاز و ۳سال بعد یعنی ۹ اردیبهشت ۱۳۵۲ با هزینه‌ای نزدیک به سه‌ونیم میلیون تومان با نام سرکیس مقدس افتتاح شد. در مراسم افتتاح کلیسا بیش از ۵ هزار نفر از ارامنه تهران حضور داشتند و همان زمان مقر خلیفه‌گری ارامنه تهران از کلیسای مریم مقدس به این محل جدید انتقال پیدا کرد.این کلیسا که بر پایه نقشه بازیلیکا (کلیساهای مهم و بزرگ که به شکل صلیب است) ساخته شده در سال‌های دفاع‌مقدس با اصابت موشک، بخشی از آن آسیب دید و سال‌های بعد مرمت شد. سرکیس مقدس از سرداران روم در سده چهارم میلادی بود و به‌خاطر مسیحی بودن، تحت تعقیب و همراه پسرش به ارمنستان فرار کرد اما تیران، پادشاه ارمنستان هم تحت فشار امپراتور روم، آنها را اخراج کرد. بعد از آن سرکیس مقدس و پسرش به ایران فرار کردند و به خدمت ارتش شاپور دوم درآمدند اما این مسیحی در ایران هم سرنوشت خوبی نداشت وکشته شد.
بهترین قصه‌های تاریخی تهران جایزه می‌گیرند
صفحه «روایت تهران» که پیش روی شماست، به انعکاس روایت‌های خواندنی تاریخ تهران قدیم و سرگذشت شخصیت‌ها و نامداران، خیابان‌ها و گذرها، واقعه‌های تاثیرگذار و تاریخ شفاهی طهران تعلق دارد؛ با عکس‌های بازمانده از خاطرات تهران دیروز و قصه‌ها و ماجراهای پس پشت این عکس‌ها. شما هم می‌توانید در انتشار این صفحه که متعلق به خود شما و شهرشماست ما را همراهی کنید. «همشهری» بهترین عکس‌ها و قصه‌هایی را که برای ما ارسال می‌کنید با نام خودتان منتشر و به شما «همشهریان همراه» هدیه‌ای تقدیم می‌کند.
نشانی و شماره تماس ما: mahaleh@hamshahri.org و ۴۶۴- ۲۳۰۲۳۴۵۵
