متقارن‌ترین میدان پایتخت

بهاره خسروی-روزنامه‌نگار

میدان 92ساله حسن‌آباد، در پازل یازدهم شهر تهران یکی از نخستین میدان‌هایی است که در شهر تهران ساخته شده است. این میدان با ٤ساختمان یک شکل در چهارطرف میدان به‌سبک اروپایی ساخته شده و به متقارن‌ترین میدان پایتخت شهرت دارد. زمین‌های محدوده این میدان بخشی از املاک میرزا یوسف آشتیانی، ملقب به مستوفی‌الممالک، از رجال معروف قاجاری بود. میرزایوسف پسری به‌نام حسن داشت، برای همین، آن محدوده را به نام پسرش نامگذاری کرد و کم‌کم آن محدوده به حسن‌آباد معروف شد. اما چه شد که این باغ تبدیل به مدرن‌ترین میدان پایتخت شد؟ بعد از مرگ میرزا یوسف آشتیانی باغ بزرگش چند تکه شد و به فروش رسید.تقریبا از اواخر دوره قاجار بود که خانه‌های مسکونی در حسن‌آباد قدعلم کرد. با روی کارآمدن پهلوی اول، ‌‌سرتیپ کریم‌آقا بوذرجمهری، شهردار وقت تهران به فکر اصلاح و مدرن‌سازی محدوده حسن‌آباد افتاد. کار را به قلیچ باقلیان سپرد. او با نظارت لئون تادوسیان، معمار برجسته ارمنی، ۴ساختمان یک شکل با سبک اروپایی در چهارطرف میدان ساخت که هرکدام از این ساختمان‌ها دارای ۲گنبد بود. البته کار ساخت گنبدهای بالای میدان را اکبر نکووقت تک، معروف به استاد اکبر خواهرزاده انجام داد، با این تغییرات چهارراه حسن‌آباد به میدانی بزرگ به شعاع ۴۵‌متر و مساحت ۶هزارو۵۰۰‌متر تبدیل شد. مدرن‌ترین میدان پایتخت در زمان‌ بهره‌برداری یعنی سال١٣٠٩ تبدیل شد و به‌دلیل ۸گنبدی که دور تا دور میدان موجود بود به میدان «هشت گنبد» نامگذاری شد. مدتی هم به‌نام میدان «پهلوی» و چند سالی هم به‌نام ۳۱شهریور معروف بود. تا اینکه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به اصل و نام اولیه‌اش حسن‌آباد، تغییر کرد. این میدان ۱۶فروردین سال۱۳۷۷ با شماره۱۹۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت میراث رسید.‌

حصار ۶ هزار ساله ری

ثریا روزبهانی-روزنامه‌نگار
  برج و بارویی بزرگ در شمال چشمه علی و نزدیکی قلعه گبری که شبیه حصار بسیاری از شهرهای نظامی است به چشم می‌خورد. این بنا یک اثر تاریخی با قدمت ۶هزار ساله است که مربوط به دوره مادهاست. باروی ری، دیواری است با کاربرد دفاعی که در دوره حکومت اشکانیان دورتادور شهر را در بر می‌گرفت و اکنون بقایای اندکی از این دیوار باقی‌‌مانده‌ است.  داوود شهبازی تهران‌شناس درباره این بنا تاریخی می‌گوید:«بقایای باروی قدیم ری که روی صخره‌های چشمه علی واقع شده از منتهی‌الیه شرقی کنار خیابان ابن‌بابویه تا غربی‌ترین نقطه آن جمعا ۴۵۳متر طول دارد و به دو بخش عمده در دو سوی شرقی و غربی منبع آب تقسیم می‌شود و آنچه از این بارو باقی‌مانده توسط هیأت باستان‌شناسی چشمه علی به 4 قسمت اصلی c، b، a و d نام‌گذاری شده است. در گذشته اطراف آن خندقی وجود داشت که هنگام خطر برای دفاع، آن را از آب پرمی‌کرده‌اند. حداکثر ارتفاع آن ۸متر و حداقل آن 3.2متر است. این باروی قدیمی، حدود شهرری در پیش از اسلام را نشان می‌دهد چنانچه کرپرتر سیاح معروف انگلیسی در نقشه خود آن را ترسیم کرده است. گویا بعد از زلزله‌ای در ری تخریب شد اما سلوکوس- نخستین جانشین اسکندر - آن را از نو آباد کرد. بهترین مسیر برای دسترسی و بازدید از این باروی قدیمی، بزرگراه شهید آوینی است. در مجمل‌التواریخ درباره این بارو نوشته شده : «پسر منصور، مهدی به فرمان پدر آن جا رفت و دیوار شهر بفرمود کردن و به نام خود محمدیه نام کرد این جایگاه که اکنون ری زیرین است و شهر قدیم اول خراب گشت.»

دره‌چه کجاست؟

حسن حسن‌زاده-روزنامه‌نگار
محله درکه به یک تابلوی نقاشی زنده شبیه است؛ با خانه‌های سقف شیروانی که از روزگار گذشته آبادی درکه به‌جا مانده‌ و کوهنوردانی که کوله‌پشتی بر دوش از کوچه‌باغ‌های درکه به ارتفاعات شمال تهران صعود می‌کنند. درباره نامگذاری این محله هم مانند دیگر آبادی‌های کهن شمیران روایت‌های جالب و شنیدنی وجود دارد. روایت‌های متعددی از علت نامگذاری درکه میان اهالی این محله نقل می‌شود که برخی معتبر و برخی تنها به حدس و گمان شبیه‌اند که سینه به سینه به اهالی درکه رسیده است. علیرضا زمانی، تهران‌شناس در این‌باره می‌گوید: «احتمال قوی‌تر درباره نامگذاری درکه این است که واژه «درکه» مصغر واژه «دره» به‌معنای «دره‌چه» یا همان دره کوچک باشد؛ چراکه روستای درکه در یکی از مسیرهای ورودی‌ به کوه‌های البرز مرکزی و در دل دره‌های اطرافش قرار گرفته‌ است.»
روایت دیگری هم درباره نامگذاری درکه شنیده می‌شود که به‌گفته زمانی اعتبار چندانی ندارد؛‌ «برخی گفته‌اند واژه درکه از «درگ» گرفته شده‌ و به «درگه» و سپس «درکه» تغییر نام داده‌است. آن روزها که هنوز درکه حال‌ و هوای یک روستا را در شمال تهران داشت و هر زمستان برف سنگین در کوچه‌های روستا و دره‌های اطراف می‌بارید، ساکنان روستا برای رفت‌وآمد در کوچه‌ها و زمین‌های اطراف از کفشی به نام درگ استفاده می‌کردند. پهنای کف این کفش از کفش‌های معمولی بیشتر بود و از فرورفتن پاها در برف جلوگیری می‌کرد. اما این روایت برای نامگذاری درکه اعتبار زیادی ندارد و محتمل این است که درکه به‌معنای دره‌چه یا دره کوچک باشد.»

همه اموال صدراعظم وقف یک بنای معروف

نصیبه سجادی-روزنامه‌نگار
   یکی از باشکوه‌ترین بناهایی که در پایتخت ساخته شده مربوط به دوره قاجار است که صدراعظم ناصرالدین‌شاه بانی ساخت آن بود. در روایت‌های تاریخی آمده که میرزاحسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم ناصرالدین‌شاه قاجار، مثل وزیران پیشین، فهمیده بود که مغضوب شاه قرار گرفته و عن‌قریب است که به‌دست میرغضب‌ها، قهوه قجری به او خورانده شود. پس باید کاری می‌کرد. او برای اینکه ضربه کاری را به سلطان صاحبقران وارد کند همه اموالش را وقف می‌کند تا دست شاه به آنها نرسد. به این ترتیب زمین‌های باغش را در بهارستان وقف ساختن مسجدمدرسه‌ای می‌کند که بنای باشکوهی در آن ساخته می‌شود؛ به‌نام مسجدمدرسه سپهسالار.
البته سپهسالار پایان کار ساختمان موقوفه‌اش را ندید. در وقف‌نامه‌ای که نوشته بود حاکم عصر را به تولیت مسجد مدرسه منصوب کرد تا یاد شاه جهان‌پناه بیندازد که نگذاشتم از اموالم چیزی به تو برسد. و چنین بود که پس از مرگش برادرش میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله ساخت مسجد را برعهده گرفت.
یکی از ویژگی‌های مسجدمدرسه سپهسالار گنبد آن است که برگرفته از معماری عثمانی است. میرزاحسین‌خان سال‌ها سفیر ایران در عثمانی بود.مشاهده زیبایی مساجد ترک او را بر آن داشت از معماران مطرح آن زمان بخواهد آن را در طراحی و ساخت این مسجد لحاظ کنند. مسجد سپهسالار بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بنای مذهبی ایران پس از مدرسه چهارباغ اصفهان است. مسجدمدرسه سپهسالار یا همان دانشکده مطهری عنوان نخستین مدرسه و نخستین دانشکده منقول و معقول را نیز یدک می‌کشد.

حجامت با شاخ گاو در تهران قدیم!

ابوذر چهل‌امیرانی-روزنامه‌نگار
حجامت، یکی از روش‌های درمان سنتی است که قدمت آن به بیش از ۵هزار سال پیش برمی‌گردد و امروزه با وجود گسترش طب نوین، هنوز هم برخی‌ها برای رهایی از درد کمر، فشارخون بالا، میگرن، مشکلات پوستی و حتی سرماخوردگی‌ با این شیوه درمان می‌شوند.
برای حجامت باید سراغ افراد کاردان رفت و حتماً لازم است از وسایل بهداشتی و کاملاً استریل استفاده کرد. با وجود این، تهرانی‌ها در قدیم به این موضوع توجه چندانی نمی‌کردند و در کنار استفاده از تجهیزات غیربهداشتی، روش‌های متفاوت هم برای حجامت داشتند. جالب است بدانید در روزگار گذشته هم حجامت رایج بود، اما با روشی عجیب. به‌عنوان نمونه، قدیم‌ها از شاخ گاو برای حجامت مردم استفاده می‌شد که نمونه آن را در این تصویر می‌بینید.
این عکس را «آلفرد هینک» عکاس و شرق‌شناس سال۱۲۹۹ در سفر به کشورمان تهیه کرده، اما مکان آن مشخص نیست. این درحالی است که در دوران پهلوی، به‌شدت با انجام حجامت مخالفت می‌شد و حتی آن را ممنوع کردند تا اینکه بعد از پیروزی انقلاب، این روش درمانی که ریشه در طب اسلامی دارد، رواج پیدا کرد.
در حجامت با شاخ گاو که در تهران قدیم انجام می‌شد و اکنون منسوخ شده، با آتش‌زدن تکه‌ای پنبه که با الکل مرطوب شده بود، اکسیژن موجود در شاخ گاو را خالی می‌کردند و سپس آن را به محل‌هایی از بدن ازجمله پشت یا گردن می‌چسباندند تا خون فاسد داخل جسم بیمار را یکجا جمع و خارج کنند.