ارباب خلیل و خزانه چنارهای مرغوب

سمیرا باباجانپور- روزنامه‌نگار

 اگرچه فاصله محله «کن» تا طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه زیاد است‌ اما چنارهای خوش قد و بالای خیابان ولیعصر(عج) ریشه در تاریخ کن دارند و تبار و اصل و ‌نژادشان را باید در این محله قدیمی تهران جست‌وجو کرد.عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه» نوشته است:« در اوایل دهه ۱۳۲۰، در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر، یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشتند؛ بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان مجموعاً ۱۸ هزار چنار کاشته شد. البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله نیز برآورد کرده‌اند. «ارباب خلیل» باغدار معروف محله کن، چنارهای جوان را از خزانه چنار «باغ نو» سوار بر اسب و الاغ می‌کرد و راهی خیابان ولیعصر (عج) فعلی می‌شد. مرتضی‌رحیمی، فرزند خلیل رحیمی می‌گوید: «پدرم باغدار بود. زمانی که از «بلدیه» اعلام کردند قرار است سرتاسر خیابان ولیعصر (عج) (پهلوی سابق) را چنار بکارند، نخستین نفر پدرم را انتخاب کردند. باغداران شمیرانی پدرم را خوب می‌شناختند. قرار شد نهال‌های چنار از کن راهی تهران شود. چون نهال‌های چنار روستای کن بسیار مرغوب و معروف بود.»رحیمی می‌گوید: «پدرم تعریف می‌کرد که وقتی نهال‌ها کاشته شد، شهردار وقت تهران، دستی روی نهال‌ها کشید و با تعجب گفت احتمالاً این درخت‌ها ریشه ندارد. چطور ممکن است این‌قدر سریع کاشته شود؟ خبر به «رضاشاه» رسید. آمد و دستور داد چند نهال را از خاک دربیاورند. همه تعجب کردند. نهال‌ها نه‌تنها ریشه داشتند بلکه ریشه‌ها قطور و به هم تنیده بودند.»

ارباب خلیل در محلی به نام «باغ نو» در روستای کن خزانه چنار درست کرده بود یعنی بذر درخت را به فاصله‌های کم کنارهم کاشته بود و بعدازاینکه به یک نهال تبدیل می‌شد آنها را برای کاشت به سمت طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه می‌فرستاد.

برج آب 86ساله در قلب پایتخت
ثریا روزبهانی- روزنامه‌نگار

سازه‌های بلندی در تهران قدیم برای ذخیره آب مصرفی و آبیاری بنا شده بود که به برج آب‌ شهرت داشت.برخی از این سازه‌ها به شکل منبع آهنی بود و برخی هم مانند«برج آب بانک ملی»که یکی از مهم‌ترین برج آب‌های‌ شهر تهران محسوب می‌شد، معماری متفاوت و زیبایی داشت. برجی که 86سال از قدمتش می‌گذرد، اما هنوز هم‌پابرجاست.
قدمت برج آب بانک ملی، به دوره قاجار برمی‌گردد. این برج آب که در 7 طبقه بنا شده برای استفاده ذخیره آب چاه‌ها در آبیاری فضای سبز ساخته شده است. در تهران قدیم برج‌های آب را با توجه به نیاز منطقه در اندازه‌ها و اشکال مختلف می‌ساختند، برای همین برج بانک ملی به‌گونه‌ای ساخته شده که آب با فشار تا طبقه بالایی جریان داشته باشد. تاریخ دقیق ساخت برج آب بانک ملی سال ۱۳۱۵ است که روی کاشی نمای شرقی برج حک شده است.این اثر تاریخی به‌عنوان یکی از 11 اثر ملی در قلب تهران قدیم و در محله امام خمینی(ره) واقع شده است که در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۱۱ به برج آب بانک ملی، با ساختمان بانک ملی که در مجاورت آن قرار گرفته، ارتباطی ندارد و فقط همنام با این مؤسسه مالی است. برج‌های آب در دسته‌بندی میراث صنعتی بخشی از میراث صنعت هیدرولیک محسوب می‌شوند و در ایران چند نمونه برج آب شاخص وجود دارد که به ثبت ملی رسیده و برج آب بانک ملی یکی از آنهاست. بازدید از این برج به دلیل قرار گرفتن در محوطه بانک ملی، ممکن نیست.

انگلیسی‌ها چطور به قلهک آمدند؟
حسن حسن‌زاده- روزنامه‌نگار

میان رژه ماشین‌های میلیاردی، برج‌ها و آپارتمان‌های اعیانی قلهک هنوز هم می‌شود از تاریخ و هویت این محله سراغ گرفت؛ محله‌ای که بخشی از آن در دوران قاجار در تملک بریتانیایی‌ها بود و تابستان‌ها خانه‌باغ‌هایش در قرق خانواده‌های اعیانی آن روزگار. در ادامه وجه‌تسمیه قلهک و برگ‌هایی از تاریخ آن را بخوانید. آبادی‌های شمیران که اکنون به محله‌های بالای شهر تبدیل شده‌اند، هر کدام تاریخچه و هویت پر و پیمانی دارند. قلهک یکی از آن محله‌هاست که اگر امروز با خیابان‌ها و خانه‌های اعیانی‌اش شناخته می‌شود اما هنوز هم با گذر از محدوده پل رومی، زیارت آستان مقدس امامزاده اسماعیل(ع) و مرور تاریخچه قنات‌هایش می‌توان به روزگار گذشته این محله سفر کرد.در منابع معنای نام قلهک، قلعه کوچک است اما این محله پیش از آنکه قلهک نامیده شود نام‌های دیگری هم داشت. در گذشته‌های دور به آن «کوچه ده» و کوچه «سجاد» هم می‌گفتند اما امروز کمتر کسی از این نام‌های قدیمی خبر دارد. قلهک مثل دیگر آبادی‌های شمیران، آب‌ و هوایی خوش داشت و همین عامل پای خانواده‌های اعیانی تهران قدیم را به این آبادی باز کرد. اعیان و اشراف تهران قدیم در قلهک خانه‌باغ‌های بزرگ می‌خریدند و تابستان‌ها که تهران گرم می‌شد، به شمیران و خانه‌باغ خود در قلهک کوچ می‌کردند. این میان، فرنگی‌ها هم از اراضی قلهک بی‌نصیب نماندند. به‌ویژه وقتی که محمدشاه قاجار زمین‌های قلهک را به بریتانیایی‌ها تعارف کرد و آنها هم سال‌ها مالکیت زمین‌های قلهک را حتی تا دوران رضاخان در اختیار داشتند.

ممنوعیت سیگار و قلیان در ایستگاه قلیانی!
مریم باقرپور- روزنامه‌نگار

با گذشت بیش از یک قرن هنوز هم بین اهالی به ایستگاه قلیونی شهرت دارد اما در این سال‌ها رنگ قلیان به‌خود ندیده و بیشتر پاتوق رهگذران و افرادی است که مانند گذشته‌های دور برای خوردن صبحانه یا نوشیدن چای زمانی را در آن سپری می‌کنند؛ ایستگاهی که درست در تقاطع خیابان گلاب و بزرگراه شیخ فضل‌الله‌نوری قرار دارد. به‌گفته کاسبان قدیمی محله، قدمتش به بیش از ۱۵۰ سال قبل می‌رسد، روزگاری که همه اطرافش را باغ‌های بزرگ پر کرده بود. ابراهیم حسینمردی از اهالی قدیمی محله می‌گوید:«ایستگاه قلیونی یا همان قهوه‌خانه حدادی، صبح‌ها میزبان باربرانی بود که از کن و سولقان راه میدان گمرک را  درپیش می‌گرفتند و اینجا صبحانه می‌خوردند. ظهرها هم پیرمردان و مالکان طرشتی در آن جمع می‌شدند. ایستگاه قلیونی، تا حدود یک قرن قبل در اختیار فردی به نام کربلایی غلامعلی بود و بعدها به حسینعلی حدادی رسید؛ فردی که همزمان با قهوه‌خانه‌داری، ماه‌‌ رمضان نقالی هم می‌کرد. اما با ورود تلویزیون پرده نقالی به پستو رفت. او سال ۱۳۱۷، ۳ تومان داد و برای قهوه‌خانه تلویزیون خرید. حسینمردی می‌گوید: «پدرم می‌گفت، تلویزیون که آمد، دیگر جای سوزن انداختن در قهوه‌خانه نبود؛ ملت می‌آمدند و ساعت‌ها پای تلویزیون می‌نشستند.» حدادی که حدود ۸ دهه مسئولیت ایستگاه قلیونی را به‌عهده داشت، به تازگی فوت کرده است. در قهوه‌خانه او از همان ابتدا دو چیز ممنوع بود؛ سیگار و قلیان. اما با این حال بسیاری به قهوه‌خانه‌اش مراجعه کرده و عکس یادگاری می‌گرفتند.

نخستین ایستگاه رادیویی ایران کجا بود؟
بهاره خسروی- روزنامه‌نگار

 نخستین کسی که متوجه شد، می‌توان از بی‌سیم به‌عنوان یک وسیله ارتباطی استفاده کرد«مارکونی‌» ایتالیایی بود که بعدها به نام مخترع رادیو معروف شد. اما پای رادیو ۲۰ سال پس از ظهور آن ‌، به ایران باز شد. نیمه‌های سال ۱۳۰۳ بود که راه‌اندازی تأسیسات بی‌سیم در ایران بر گردن وزارت «جنگ» گذاشته شد. در همان دوران، ساختمان بی‌سیم در جاده شمیران و عمارت کلاه فرنگی ناصرالدین‌شاه، ساخته و سنگ بنای تأسیس رادیو در این ساختمان گذاشته شد. کار رادیو در ابتدا مخابره پیام برای وزارت جنگ بود. ششم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۰۵، بی‌سیم تهران با مخابره نخستین پیام از «روسیه» آغاز به‌کار کرد. بی‌سیم تهران با همه فرازها و فرودها فعالیتش را ادامه داد تا به اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۱۸ رسید. سرانجام چهارم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۱۹ بود که نخستین ایستگاه رادیویی ایران در عمارت کلاه فرنگی افتتاح شد. طبقه اول ساختمان رادیو شامل یک اتاق انتظار و دستگاه‌های فرستنده و تقویت‌کننده بود و طبقه دوم از یک اتاق تشکیل می شد که با نصب پرده در سقف و دوبل کردن در ورودی و خروجی و سیمان کاری دیوارهای داخلی،شبیه استودیو شده بود. نکته جالب ماجرا در استفاده همگانی از رادیو، تلفظ واژه انگلیسی آن بود. خیلی‌ها به آن «رادیول» یا «جعبه جادویی» می‌گفتند.دکتر عیسی صدیق اعلم، نخستین مدیر رادیو تهران بود و «ملک‌الشعرای بهار» در روزهای نخست تولد رادیو از داوطلبان گویندگی، تست معلومات عمومی، فن بیان و شعر می‌گرفت. این بنا در حال حاضر  در محوطه وزارت فناوری و اطلاعات  قرار دارد.

بهترین قصه‌های تاریخی تهران جایزه  می‌گیرند
صفحه «روایت تهران» که پیش روی شماست، از این پس به انعکاس روایت‌های خواندنی تاریخ تهران قدیم و سرگذشت شخصیت‌ها و نامداران، خیابان‌ها و گذرها، واقعه‌های تاثیرگذار و تاریخ شفاهی طهران تعلق خواهد داشت؛ با عکس‌های بازمانده از خاطرات تهران دیروز و قصه‌ها و ماجراهای پس پشت این عکس‌ها.شما هم می توانید در انتشار این صفحه که متعلق به خود شما و شهرشماست ما را همراهی کنید. «همشهری» بهترین عکس‌ها و قصه‌هایی را که برای ما ارسال می‌کنید با نام خودتان منتشر و به شما «همشهریان همراه» هدیه‌ای تقدیم می‌کند.
 نشانی  و شماره تماس ما: mahaleh@hamshahri.org  و ۴۶۴- ۲۳۰۲۳۴۵۵