بودجه‌نویسی و اهمیت پیشگیری‌های اجتماعی

عیسی محمدی- روزنامه‌نگار

این روزها که بحث بودجه 1402 داغ است، هر کسی از ظن خود یار این مدل بودجه‌بندی می‌شود؛ حالا برخی در این «ظن خود» حق دارند و برخی نیز واقعاً به واسطه علاقه‌ای که به حوزه خودشان دارند، به این بحث می‌پردازند. اما نکته‌ای که بخشی از فعالان و اثرگذاران حوزه‌های اجتماعی در آن متفق‌القول هستند، عدم تناسب میان هزینه‌کردهای اجتماعی و حتی فرهنگی، با آسیب‌های موجود در جامعه است.
حقیقت امر این است که در عرصه آسیب‌های اجتماعی و به واقع در عرصه اجتماعات، که نیازمند سیاستگذاری‌های خاص خود است، امر پیشگیری توجیه و منطق قوی‌تر دارد تا امر مقابله. مقابله با آسیب‌های اجتماعی به واقع، نوعی مدیریت بحران در این عرصه است که بتوان اثرات فوری آسیب‌های اجتماعی را رفع کرد. اما چیزی که پایدارتر و ماندگارتر است، نه مقابله، که بحث پیشگیری است.
اجازه بدهید که با مثالی موضوع را شرح بدهیم. وقتی که شما با موضوع معتادان روبه‌رو هستید، طبیعی است که بخشی از این معتادان، متجاهر بوده و باید برای حضور آنها‌ در اقامتگاه‌های خاص، فکری عاجل شود. این معتادان متجاهر، هم از حیث بهداشتی و هم از حیث منظرشناسی انسانی شهری و هم از دریچه‌های دیگر، برای یک شهر و جامعه انسانی آسیب‌زا محسوب می‌شوند؛ پس باید به جایگاه‌هایی هدایت شوند که هم برای خودشان بهتر باشد و هم برای دیگران و اجتماع و ... اما نکته اصلی اینجاست که آیا باید همیشه منتظر بمانیم تا یک آسیب اجتماعی، به درجه بحران اجتماعی برسد تا سپس اقدام به انجام کارهای لازم کنیم؟ قطعاً نه و اینجاست که پیشگیری و طراحی برنامه‌های پیشگیرانه، مطرح می‌شود.
اما نکته بسیار مهم‌تر، داشتن چنین ذهنیتی در مسئولان اجتماعی ما و مسئولان اثرگذار در حوزه اجتماعی است. چه بسا باید چنین نگاهی و چنین ضرورتی، حتی در دیگر مدیران سیاستگذار ما، از قبیل نمایندگان مجلس و مدیران اجرایی و وزرا و ... نیز وجود داشته باشد. اگر چنین ضرورتی را درک نکنند، طبیعی است که اولویت‌بندی‌های لازم را هم اجرایی نخواهند کرد و سیاستگذاری‌های موجود، راه به جایی نخواهد برد یا اینکه در نهایت بیشتر یک «مسکن» خواهند بود تا یک برنامه اجتماعی اثرگذار.
همین گزارش اصلی صفحه اجتماعی را نگاه کنید؛ هزینه‌کردی که برای فعالیت‌های پرورشی و تربیتی و اوقاعت فراغت بچه‌ها و دانش‌آموزان صورت می‌گیرد. چنین هزینه‌کردی واقعاً تناسب خاصی با این حجم از دانش‌آموزان و این حجم از آسیب‌شناسی اجتماعی ندارد. مطالبه اصلی این است که چنین تناسبی برقرار شود. موضوع اصلی اینجاست که به چنین درکی برسیم که ایجاد یک باشگاه و ورزشگاه در کشور ما، نه یک امر فانتزی و معمولی، که یک امر واجب است. باید به چنین درکی برسیم که ایجاد یک باشگاه ورزشی، عملاً می‌تواند از آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کند. اما چون این امر یک فرآیند است، به چشم کمتر مسئولی می‌آید. ایجاد یک کتابخانه، یک فرآیند اجتماعی و فرهنگی است و به خودی خود، می‌تواند موجب سوق یافتن برخی از نوجوانان و جوانان ما به این مرکز شود. هر نوجوانی که سر از کتابخانه در می‌آورد، عملاً از آسیب‌های اجتماعی دورتر و دورتر می‌شود. اما چون این فرآیند زمان‌بر است، بعضی از مسئولان کمتر متوجه اهمیت آن هستند. ایجاد یک نمایشخانه و یک موزه و یک گردشگاه فرهنگی و هر امکان دیگری برای یک فعالیت اجتماعی سالم‌تر، کمترین اثری که دارد جمع کردن نوجوانان در یک فضا و در نتیجه، دورتر شدن آنها از آسیب‌های اجتماعی است. باید با چنین نگاهی به سمت هزینه‌کرد در حوزه آسیب‌های اجتماعی و برنامه‌های اجتماعی برویم.
مدتی پیش برای بحثی در حوزه جمعیت‌شناسی و حوزه سالمندان با یکی از جمعیت‌شناسان کشور صحبت می‌کردم. بحث ما حوزه سالمندان آینده بود. این جمعیت‌شناس اشاره می‌کرد که بهترین رویکرد و برنامه، آن است که برای اقشاری که امروزه 30 تا 50 ساله هستند، برنامه‌ریزی کنیم؛ یعنی به فکر سبک زندگی و تغذیه و فراغت و توانمندسازی آنها باشیم. اما چرا؟ چون وقتی که این اقشار توانمند شده و سبک زندگی اجتماعی و فرهنگی و غذایی و ورزشی سالمی داشته باشند، در نتیجه وقتی که به سن سالمندی می‌رسند، نیاز به مراقبت‌های کمتری دارند. به واقع هزینه‌کرد برای پیشگیری در این سن، موجب می‌شود تا هزینه‌کردها برای دوره سالمندی این افراد، بسیار بسیار کمتر شود. عکس چنین رویکردی هم صادق است؛ یعنی هرچقدر در این برهه کمتر برنامه‌ریزی کنیم، باید سال‌ها بعد در عرصه برنامه‌های مرتبط با سالمندان بیشتر سرمایه‌گذاری کنیم.
در عرصه‌های اجتماعی نیز اوضاع و فرمول دقیقاً به همین ترتیب است؛ هرچقدر که برای پیشگیری بیشتر هزینه کنیم، در آینده برای آسیب‌های اجتماعی به مرحله بحران رسیده، کمتر و کمتر هزینه خواهیم کرد. قبول داریم که این عرصه در حوزه کارهای فرآیند و زمان‌بر هستند، اما باید به این درک برسیم که این نگاه، نگاهی لازم و واجب است. نباید همیشه منتظر بحران‌های شدید بمانیم تا اقدام کنیم. باید چنین نگاه‌هایی برای بودجه‌نویسان و تصویب‌کنندگان بودجه‌ها نیز مطرح باشد. تا وقتی که چنین نگاه جدی نباشد، بودجه‌نویسی‌های معطوف به آسیب‌های اجتماعی و اجتماعات نیز، کمتر اثربخشی را خواهند داشت.