تورم و گرانی، پیامد جهانی کاهش جمعیت چین

بهاره محبی- روزنامه‌نگار

تقریبا 60سال پیش بود که اتفاق نادری در چین به وقوع پیوست؛ پیشی‌ گرفتن نرخ مرگ‌ومیر نسبت به تولد. دلیل این کاهش جمعیت قحطی بزرگ در چین بود. افزایش نرخ مرگ‌ومیر در کنار کاهش نرخ زاد و ولد باعث شد که چین در سال‌های 1960تا 1961میلادی 700هزار نفر از جمعیت خود را از دست بدهد. اما با تغییر سیاست‌های صنعتی‌سازی اجباری «مائو» رهبر وقت چین، جمعیت این کشور به سرعت دوباره زیاد شد و امروز شمار چینی‌ها بیش از دو برابر سال 1961است. اما برای نخستین بار از آن زمان بار دیگر روند رشد جمعیتی چین در حال کاهش است و این بار به‌گفته جمعیت‌شناسان احتمال بازگشت آن وجود ندارد؛ حداقل در آینده‌ای نزدیک. این در حالی است که تبعات این پدیده نادر در چین که دومین اقتصاد بزرگ دنیا را در اختیار دارد اقتصاد جهانی را نیز تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.

کاهش رشد جمعیت
دولت چین به تازگی گزارش داده که در سال گذشته 9.56میلیون نوزاد متولد شده؛ درحالی‌که 10.41میلیون چینی جان خود را از دست داده‌اند. این ارقام بدان معناست که چین احتمالا به‌زودی جایگاه خود را به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان به هند واگذار خواهد کرد؛ اگر تا امروز این اتفاق نیفتاده باشد.
نخستین بار در سال 2015بود که دولت چین به‌طور ضمنی با اذعان به اشتباه بودن سیاست تنظیم جمعیت و قانون تک‌فرزندی اعلام کرد که زوج‌های چینی می‌توانند 2 فرزند داشته باشند. سیاست‌ تک‌فرزندی و به تبع آن کاهش نسبت وابستگی (یعنی کاهش تعداد کودکانی که نیاز به مراقبت دارند) باعث شد تا چین نیروی کار بیشتری داشته باشد و موتور رشد اقتصادی این کشور با سرعت بیشتری حرکت کند، اما این سوخت، همیشگی نبود و در طول یک دهه گذشته صدها میلیون نیروی کار در چین به سن بازنشستگی رسیدند. آن هم در شرایطی که نیروی جوان برای جایگزین شدن آنها در حال کاهش بود. پس شعار دولت چین از «زندگی خوب با یک بچه» به «یک بچه کم است و 2 تا خوب است» تغییر کرد. با این حال تغییر چندانی حاصل نشد. نرخ باروری در چین (یعنی تعداد تولدهای موردانتظار برای هر زن به‌طور متوسط) به 1.15کاهش یافته است که همچنان پایین‌تر از نرخ جایگزینی 2.1است. بالا بودن هزینه نگهداری و تربیت کودکان یکی از عوامل مؤثر در کاهش نرخ تولد به شمار می‌آید. از سوی دیگر شمار طلاق در چین رشدی صعودی داشته و تمایل به ازدواج در این کشور بنا بر دلایل مالی کاهش یافته است. «فینیان چن»، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه جان هاپکینگز، به هفته‌نامه تایم می‌گوید: «هنوز مشخص نیست که آیا همه‌گیری کرونا و مرگ‌های ناشی از آن در کاهش رشد جمعیت چین نقش داشته است یا نه، اما این مسئله مدتی است که به دغدغه جدی دولت چین تبدیل شده است، چالشی که در سال‌های آینده جدی‌تر هم خواهد شد.»
بنا بر آمارهای دولتی، مجموع تولدها در چین برای 6 سال متوالی کاهش یافته است و پیش‌بینی‌های سازمان ملل نیز حاکی از آن است که با ادامه روند فعلی، کل جمعیت چین تا پایان قرن حاضر به کمتر از 800میلیون نفر خواهد رسید که از سال 1960تاکنون بی‌سابقه خواهد بود. «شوانگ چن»، استادیار سیاست‌های اجتماعی و عمومی مدرسه لندن، نیز در این‌باره می‌گوید: «آنچه نگران‌کننده است کوچک شدن جمعیت چین نیست بلکه روند سریع پیر شدن جمعیت این کشور است که با توجه به نظام نه چندان قدرتمند حمایت اجتماعی می‌تواند چالش‌های اجتماعی و اقتصادی جدی ایجاد کند.
کاهش نرخ باروری و جامعه‌ای که به سرعت پیر می‌شود، جمعیت در سن کار را تحت فشار قرار داده و می‌تواند بر بهره‌وری تأثیر بگذارد. تحلیل‌گران پیش‌بینی کرده‌اند، نیروی کار چین تا سال ۲۰۳۰ سالانه نیم درصد کاهش می‌یابد و این بر تولید ناخالص داخلی تأثیرگذار است. به باور آنها، رشد کندتر جمعیت چین ممکن است پیشی گرفتن این کشور از نظر اقتصادی از آمریکا را نیز دشوارتر کند.
در این میان دولت چین علاوه بر پایان دادن به سیاست تک‌فرزندی، برای مقابله با روند کاهش جمعیت خود برای ترغیب خانواده‌های چینی به بچه‌دار شدن مشوق‌های مالی در نظر گرفته است؛ به‌عنوان مثال در اغلب شهرهای چین ازجمله شنزن به خانواده‌ای که سومین فرزند خود را به دنیا بیاورند 1476دلار یارانه می‌دهند. همچنین مادران می‌توانند از 60روز مرخصی اضافی برخوردار شوند؛ تدابیری که تاکنون موفقیت چندانی نداشته است.

تأثیر جهانی تغییرات جمعیتی چین
از آنجایی که چین دومین اقتصاد بزرگ جهان را در اختیار دارد مشخص است که تحولات داخلی این کشور تبعات جهانی نیز خواهد داشت. هفته‌نامه تایم می‌نویسد: نیروی کار ارزان در چین سال‌ها طیف گسترده‌ای از کالاها را تولید می‌کرد که به سراسر جهان صادر می‌شد. حال کاهش این نیروی کار در بخش تولیدات کارخانه‌ای به این معناست که هزینه‌های تولید و قیمت کالاها بالا خواهد رفت و این به نوبه ‌خود باعث تشدید تورم در آمریکا و اتحادیه اروپا خواهد شد که به‌شدت به واردات از چین وابسته هستند.
از سوی دیگر، کاهش جمعیت در چین به ‌معنای کاهش هزینه‌های مصرف‌کننده و کوچک شدن بازار برندهای جهانی است. به این معنا که شرکت‌های بزرگ از اپل گرفته تا نایکی که کفش‌های ورزشی تولید می‌کند، فروش کمتری در چین خواهند داشت؛ آن هم درحالی‌که بیشتر درآمدهایشان از فروش محصولات به چینی‌ها حاصل می‌شود.
کاهش جمعیت چین اما برای برخی از کشورهای آسیایی منفعت داشته است. نیویورک‌تایمز نوشته که پکن برای رفع کمبود نیروی کار تولیداتی را که نیاز به مهارت کمتری دارد، برون‌سپاری کرده و تولید این گروه از کالاها را به دیگر کشورهای آسیایی منتقل کرده است. از سوی دیگر، چینی‌ها با تمرکز بر هوش مصنوعی، استفاده از روبات‌ها به جای نیروی انسانی در کارخانه‌ها را بیشتر کرده‌ و تلاش کرده تا توسعه خود را در این بخش تسریع کند.

مکث
برتری جمعیتی هند و افزایش رشد اقتصادی
سازمان ملل سال 2022پیش‌بینی کرده که هند در سال 2023(سال‌جاری میلادی) با پیشی گرفتن از چین به پرجمعیت‌ترین کشور جهان تبدیل خواهد شد. بنا بر این گزارش، جمعیت هند از 1.417میلیارد نفر در سال 2022میلادی به 1.515میلیارد نفر در سال‌ جاری خواهد رسید. مهم‌ترین دلایل این تغییر جمعیتی، نرخ بالای باروری در هند و کاهش مرگ‌ومیر به‌دلیل پیشرفت‌های پزشکی عنوان شده است. عامل دیگر به ساختار جمعیتی هند مربوط می‌شود. جمعیت هند به‌طور متوسط حدود یک دهه جوان‌تر از جمعیت چین است که به معنی نرخ باروری بیشتر است. این حجم از جمعیت جوان همچنین به‌معنای نیروی کار بیشتر و بازار مصرف بزرگ‌تر است. شروتی راجاگوپالان، اقتصاددان هندی با اشاره به اینکه هم‌اکنون دو سوم جمعیت هند به تلفن‌های هوشمند دسترسی دارند، به مجله تایم می‌گوید: «این نسل از جوانان هندی بزرگ‌ترین نیروی کار و منبع مصرف‌کننده در سال‌های پیش‌رو خواهند بود؛ امری که سرعت چرخش موتور اقتصاد دهلی‌نو را بیش از پیش شتاب خواهد داد.» آن طور که رویترز نوشته، بیش از 27درصد از جمعیت هند 15تا 29سال دارند.

تحلیل
پشیمانی چین از اجرای قانون تک‌فرزندی

برایان والش، ستون‌نویس وب‌سایت ووکس: کاهش جمعیت چین نتیجه بحران یا عوامل غیرقابل پیش‌بینی نبوده، بلکه برآیند سال‌ها تصمیم‌سازی‌های دولت چین در بخش‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی از جمله سیاست تک‌فرزندی است. البته آنچه امروز در چین اتفاق می‌افتد در بیشتر کشورهای جهان با سرعت‌های متفاوتی در حال وقوع است چرا که به استثنای برخی مناطق جهان که جمعیت جوانی دارند ازجمله جنوب صحرای آفریقا، در بیشتر کشورهای جهان نرخ رشد جمعیت در حال کاهش است و اغلب کشورها برای جایگزین شدن جمعیت خود، به اندازه کافی کودک ندارند. علاوه بر این، پیری جمعیت چین تنها به‌دلیل کاهش نرخ تولد نیست. افزایش طول عمر نیز نقش زیادی در این پدیده دارد. هم‌اکنون امید به زندگی در میان چینی‌ها از 33سال در سال 1960به 78سال رسیده است که از سطح امید به زندگی در آمریکا نیز بالاتر است. البته به همان اندازه که پیر شدن و کوچک شدن جمعیت چین به‌لحاظ جمعیت‌شناختی امری اجتناب‌پذیر بوده، نمی‌توان روی سیاست‌های تنظیم جمعیت از جمله تأکید بر قانون تک‎فرزندی در سال‌های گذشته چشم بست، سیاستی که رهبران چین، خود به‌طور ضمنی به اشتباه بودن آن اقرار کرده‌اند.