سنجد؛ محصول تمام اقتصادی آذربایجان‌شرقی

راحله عبدالحسینی- روزنامه‌نگار

فصل برداشت سنجد آغاز شده است و تا آذر ادامه دارد. آذربایجان شرقی با داشتن 511هکتار سطح زیرکشت این محصول و برداشت بیش از 1300تن محصول در سال، رتبه اول تولید سنجد در کشور را دارد؛ محصولی که معمولا سالی یک‌بار در سفره هفت‌سین از آن یاد می‌کنیم، اما سنجد علاوه بر مصارف غذایی و تازه‌خوری در صنایع دارویی و عطرسازی هم کاربرد دارد و از چوب درخت آن نیز در خراطی استفاده می‌شود.
هر چند سنجد یکی از محصولات کشاورزی آذربایجان‌شرقی برای صادرات است، اما جای خالی صنایع تبدیلی و اضافه کردن ارزش افزوده به آن قبل از صادرات احساس می‌شود؛ موضوعی که محمدرضا رضاپناه، رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی ایران با تأکید بر آن می‌گوید: اگر شرکت‌های دانش‌بنیان پای کار بیایند، نه‌تنها ارزآوری بیشتری در صادرات این محصول را شاهدیم، بلکه اشتغال‌زایی بیشتری را هم شاهد خواهیم بود.

توسعه باغ‌های سنجد در استان
کم‌آبی و کاهش نزولات جوی کشور در کنار خشکی دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی موجب شده است کشت برخی محصولات کشاورزی دستخوش تغییر شود، اما باغ‌های سنجد به‌دلیل کم‌آب‌بر و مقاوم به خشکی بودن محصول همچنان سرپا مانده‌ و چند سالی است آذربایجان شرقی را طلایه‌دار تولید محصول سنجد کرده‌‌اند. اکبر فتحی، رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی درباره وضعیت برداشت محصول سنجد از این استان به همشهری می‌گوید: در آذربایجان شرقی معمولا بیش از 1370تن محصول سنجد از 511هکتار باغ برداشت می‌شود. از مجموع 511هکتار باغ زیرکشت محصول، ۴۵۷ هکتار بارور و ۳۶هکتار غیربارور است. نگاهی به ویژگی‌های درخت سنجد نشان می‌دهد کمترین میزان سرمایه‌گذاری، کمترین نیاز آبی حتی تا یک سوم بادام دیم، رشد سریع درخت و مقاومت کامل در برابر سرمازدگی را دارد و این ویژگی موجب شده است تا مورد حمایت سازمان جهادکشاورزی استان باشد. محمدباقر بی‌پروا، مدیر امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی نیز به همشهری می‌گوید: باتوجه به نیاز آبی کمتر سنجد به میزان 3500مترمکعب در هکتار این محصول در اصلاح الگوی کشت و جایگزینی با گونه‌های پرمصرف آب در حوضه دریاچه ارومیه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد تا به‌صورت بهینه از منابع آبی استفاده شود. حسن علیوند، مدیر جهادکشاورزی شهرستان آذرشهر نیز با اشاره به کمبود منابع آب‌های زیر زمینی به‌دلیل کاهش بارندگی به همشهری می‌گوید: باغ‌های قدیمی را که آب بیشتری مصرف می‌کردند با درختان کم‌آب‌بر مثل سنجد جایگزین کرده‌ایم؛ به‌طوری‌که در این شهرستان حدود 150هکتار سنجد در باغ‌ها کشت شده است. توسعه باغ‌های سنجد به‌دلیل نیاز آبی و هزینه اندک می‌تواند به ایجاد اشتغال پایدار، افزایش درآمد کشاورزان و گسترش صنایع جانبی شود. اکبر فتحی ادامه می‌دهد: سنجد در کنار محصولات دیگری مثل پسته و زعفران توسعه خوبی در آذربایجان شرقی پیدا کرده‌ است.
بیشترین باغ‌های سنجد آذربایجان شرقی در شهرستان‌های آذرشهر، میانه، شبستر، تبریز، مراغه و مرند قرار دارد و در این میان آذرشهر با ۱۴۱هکتار و میانه با ۷۰هکتار باغ‌های سنجد سهم بیشتری در تولید دارند. ارقام سنجد در آذربایجان‌شرقی نیز از نوع ارقام حاج حسین، بومی، قزل، پانبوغ، دره‌وار و عنابی است.
درختان سنجد به‌صورت حاشیه‌ای در کنار نهرها و به‌صورت پراکنده در باغ‌ها کاشته می‌شود و به‌عنوان پوشش گیاهی بادشکن نیز کارآمد است.

کاربری در صنایع مختلف
صحبت از صنایع جانبی که به میان می‌آید، باز هم این محصول حرفی برای گفتن دارد. درخت سنجد و میوه آن در صنایع غذایی، بهداشتی، دارویی، عطرسازی و صنایع چوب استفاده می‌شود. با وجود اینکه رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی از صادرات این محصول به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، آسیای میانه، کانادا، آلمان، هلند، قزاقستان و آذربایجان خبر می‌دهد، اما صنایع تبدیلی در استان چندان شکل نگرفته است. این طور که رئیس سازمان جهادکشاورزی استان می‌گوید صنایع تبدیلی در آذربایجان شرقی فقط به تولید آرد سنجد محدود می‌شود.
فتحی ادامه می‌دهد: صادرات فرآوری شده فقط به شکل آرد سنجد انجام می‌شود و مابقی صادرات به شکل خام است. رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی ایران علت را وارد نشدن شرکت‌های دانش‌بنیان به این حوزه می‌داند و به همشهری می‌گوید: نخست باید روی ارگانیک تولید شدن محصول کار کنیم و بعد از آن شرکت‌های دانش‌بنیان باید کمک کنند تا ارزش افزوده لازم اضافه شود.
محمدرضا رضاپناه، علت صادرات محصول به شکل خام را به ضرر تولید‌کننده و درنهایت ارزآوری اندک ارزیابی می‌کند و ادامه می‌دهد: چنین محصولی با قابلیت‌های دارویی و غذایی که دارد می‌تواند ارز‌ افزوده بالایی پیدا کند به شرطی که شرکت‌های دانش‌بنیان پای کار بیایند و فاصله صادرات به شکل خام تا صادرات محصول ارزش افزده یافته را کم کنند.
رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی ایران اشتغال پایدار را مهم‌ترین دستاورد رشد و توسعه صنایع تبدیلی می‌داند و صادرات گل محمدی را شاهد مثال می‌آورد: سال2000 میلادی بعد از تولید ارگانیک گل‌محمدی در لاله‌زار کرمان، کارآفرینان توانستند اسانس و روغن گل محمدی را برای صادرات تا 10سال پیش فروش کنند و گواهینامه بین‌المللی محصول ارگانیک و دانش‌بنیان هم بگیرند؛ موضوعی که حتما برای سنجد در آذربایجان شرقی هم قابل دسترسی است. کارشناس گیاهان دارویی و طب سنتی نیز درباره خواص دارویی سنجد به همشهری می‌گوید: از مقابله با سرطان تا محافظت بدن در برابر اشعه رادیواکتیو، کاهش دیابت، مقابله با فشار خون بالا در افراد دیابتی، تسریع در درمان زخم‌ها، محافظت از مغز و تقویت سیستم ایمنی ازجمله کاربردهای دارویی سنجد است.حسن عصاره تأکید می‌کند که با توجه به کاربری این محصول در صنایع عطر و رنگ می‌توان با ایجاد ارزش افزوده، از صادرات خام محصول جلوگیری کرد.

رشد 16برابری
امسال قیمت عمده فروشی محصول سنجد 50هزار تومان اعلام شده‌است. مدیر توسعه بازرگانی سازمان جهادکشاورزی استان آذربایجان شرقی در این‌باره به همشهری می‌گوید: ارزآوری هرکیلو محصول در نیمه اول سال1400 حدود 0.5دلار بود. ارزآوری هر کیلو سنجد در نیمه اول سال‌جاری بالغ بر 3دلار بوده است که شاهد افزایش 16برابری آن هستیم.
به‌گفته منوجهر رحمانی، درصد تغییرات میزان صادرات سنجد در نیمه نخست سال‌جاری نسبت به‌مدت مشابه سال قبل از نظر وزنی 16برابر افزایش داشته است.
   آمار نشان می‌دهد در بین کشورهای تولیدکننده سنجد نام هند، ایران و چین بین 3کشور نخست قرار می‌گیرد. آذربایجان شرقی با تولید 30درصد محصول سنجد کشور رتبه اول را از آن خود کرده است. از آنجا که این محصول با نیاز آبی اندک علاوه بر صنایع غذایی در تولیدات دارویی، عطر و رنگ نیز کاربرد دارد، صادرات همچنان به شکل خام صورت می‌گیرد. تولید ارزش افزوده برای این محصول با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند به اشتغال‌زایی پایدار نیز  کمک کند.