گزارش
نخبگان و جامعه؛ دو بال یک پرواز
بدون ارائه مشوق به جامعه نخبگان کشور، نباید انتظار داشت این گروه صرفا بر مبنای وفاداری به جامعه عمل کنند
میترا یزدچی-خبرنگار
رهبر معظم انقلاب اسلامی مهرماه گذشته در دیدار صدها تن از نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی، نخبگان دانشگاهی را موجب آبروی ایران در چهار دهه اخیر خواندند و بر وجود انتظارات متقابل جامعه و نخبگان از یکدیگر و تلاش برای ضرورت پاسخ دادن به این انتظارات تأکید کردند. گرچه ظرفیت‌های عظیمی در جامعه نخبگان برای برطرف کردن نیازهای روز جامعه وجود دارد اما آنطور که باید و شاید از این ظرفیت به‌خوبی بهره گرفته نشده است؛ چنان که رهبر معظم انقلاب نیز دولت را مکلف به استفاده از تجربیات، راهکارها و اجرای ایده‌های نخبگان برای برطرف کردن مشکلات و تامین نیازهای کشور کردند. عمل به چنین رهنمودی نیازمند اتخاذ سیاست‌ها و راهکارهایی است که در این گزارش در گفت‌وگو با برخی صاحب‌نظران به آن پرداخته‌ایم.
نخبگان، نگرش‌های عامیانه نداشته باشند
استاد جامعه‌شناسی سیاسی و عضو بنیاد ملی نخبگان با بیان اینکه جامعه از نخبگان انتظار دارد مانند جامعه فکر نکنند، می‌گوید: «نخبگان نباید درون خود تنش داشته باشند. هنگامی که بین نخبگان تقابل سیاسی و فکری به‌وجود می‌آید، نخستین گروهی که از این تقابل آسیب می‌بیند جامعه است. جامعه از نخبگان انتظار دارد اگر هم نقدی به موضوع یا مسئله‌ای دارند، آن را در فضای نخبگی، مطرح و برطرف کنند و این چالش‌ها را وارد جامعه نکنند.» صادق پناهی‌نسب با بیان اینکه جامعه از نخبگان انتظار رفتارهای عقلانی و به دور از هیجانات مرسوم دارد، ادامه می‌دهد: «نخبگان نباید رفتارهای هیجانی و فراتر از بدنه توده جامعه داشته باشند. برخی نخبگان جامعه از افراد و گروه‌هایی هستند که اثرگذاری بالایی در جامعه دارند و هر حرف و رفتار آنان برای قشر بزرگی از مردم تبدیل به الگوی رفتاری یا کنش سیاسی می‌شود؛ بنابراین ضرورت دارد هر رفتار و حرکتی که یک نخبه انجام می‌دهد، به پیامدهای آن نیز توجه کند.»
پناهی توضیح بیشتری در این باره می‌دهد: «بدنه جامعه توانایی پذیرش بخش بزرگی از استدلال‌ها، گفتارها و فضای دیالکتیک حاکم بر جامعه نخبگی را ندارد؛ چراکه جامعه با انگاره‌های نخبگی آشنا نیست و بنابراین ممکن است با تفکرات خودش به تفسیر غلطی از موضوعات برسد که این مسئله می‌تواند موجب کنشگری هیجانی در بدنه جامعه و عموم مردم شود و آنان را به سمت آنمیک و فضای بی‌هنجاری سوق دهد.»
وفاداری؛ انتظار مردم از نخبگان
انتشار آمارهایی از خروج نخبگان و دارندگان رتبه‌های برتر کنکور در سال‌های اخیر و ادامه تحصیل آنان در دانشگاه‌های خارجی و بی‌میلی به بازگشت دوباره به کشور و ساختن آن، یکی از چالش‌هایی است که سبب شده جامعه نخبگانی کشور با چالش بی‌اعتمادی به‌خود روبه‌رو شود. نخبگانی که در ساختار آموزش و پرورش کشور برای ساختن آینده ایران آموزش دیده‌اند به بهایی بسیار اندک از دست می‌روند؛ موضوعی که انتظار از جامعه نخبگان را برای ماندن در کشور با وجود همه بدسلیقگی‌ها میان مردم دوچندان کرده است. خشایار نادی، دبیرکل حزب ایران قوی، انتظار وفاداری نخبگان به کشور را از سوی جامعه، انتظار زیادی نمی‌داند و می‌گوید: «جامعه از نخبگان انتظار دارد تمام ظرفیت خود را در اختیار جامعه قرار دهند و تلاش کنند کمبودها و ضعف‌ها با تکیه بر دانش و توانمندی‌ای که دارند برطرف شود.» او بر این باور است که بدون ارائه مشوق به جامعه نخبگان کشور نمی‌توان انتظار داشت این گروه از مؤثرین جامعه صرفا بر مبنای وفاداری عمل کنند و به فرصت‌ها و ظرفیت‌هایی که در خارج از کشور به شکل رایگان در اختیارشان قرار می‌گیرد بی‌اعتنایی کنند؛ «پیشنهادهای سنگین مالی همواره منجر به ایجاد تردید میان ماندن و رفتن نخبگان می‌شود اما ضرورت دارد مسئولان و متولیان امر با اتخاذ سیاست‌ها و راهبردهایی که در قالب مشوق‌های عملیاتی در نظر گرفته می‌شود مانع از بروز این تردیدها در نخبگان شوند.»
نخبگان چه انتظاراتی دارند
همانطور که در کلام مقام معظم رهبری در دیدار نخبگان با ایشان نیز بیان شد، جامعه نخبگانی کشور انتظاراتی از جامعه دارند که باید به آن به‌درستی پاسخ داده شود. ایمان زنگنه، مدرس دانشگاه و عضو هیأت مرکزی کارشناسان رسمی دادگستری در این باره به همشهری می‌گوید یکی از مهم‌ترین انتظاراتی که نخبگان از جامعه دارند شنیده‌شدن صدای آنان است؛ «موفق نشدیم محیطی را فراهم کنیم که این افراد به حضور فعال در جامعه دلگرم باشند. متأسفانه به رغم تلاش‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر برای ایجاد شرایط کاری متناسب با تخصص نخبگان، این فضا برای آنها فراهم نشده است.»
او یادآور می‌شود: «نخبگان حتی برای عضویت در هیأت علمی دانشگاه‌ها مشکل دارند. واقعیت این است که نظام اداری ما باید شرایط پذیرش برای افرادی که متفاوت از ساختارهای اداری مرسوم فکر و عمل می‌کنند داشته باشند. این ساختارها باید شرایط تحقق خواسته‌های متفاوت را داشته باشد تا خواسته نخبه دچار استحاله نشود.» زنگنه با تأکید بر اینکه باید شرایطی فراهم کنیم که در دوران تحریم کسانی که ایده‌های کاربردی برای کاهش فشار به مردم دارند مجال بروز و ظهور پیدا کنند، می‌گوید: «باید در قالب بسته‌های اقتصادی از بنگاه‌های نوآور و دانش‌بنیانی که می‌توانند در شرایط تحریم با نوآوری و ابداعات خود، باری از دوش مردم و کشور بردارند حمایت شود. با این اتفاق، نخبگان می‌توانند طرح‌های خود را به مرحله اجرا درآورده و از این طرح‌ها برای خود و کشور، مزیت ایجاد کنند؛ مزیت‌هایی که مانع از مهاجرت آنان به دیگر کشورها خواهد شد.»
