بیش‌فعالی کودکان چه نشانه‌هایی دارد و چگونه کنترل و درمان می‌شود؟
این اختلال رایج بین کودکان
نیلوفر ذوالفقاری
کودک شما هم مدام در حال جنب و جوش است و نمی‌تواند لحظه‌ای بنشیند؟ لجبازی می‌کند و با غذاخوردن و خوابیدن او مشکل دارید؟ حواسش زود پرت می‌شود، روی یک موضوع متمرکز نیست و توجهی به درس ندارد؟ سر و صدا می‌کند و برقراری ارتباط با دیگران برایش سخت است؟ شاید نام اختلال بیش‌فعالی به گوشتان خورده باشد. هر کدام از این ویژگی‌ها شاید به تنهایی نگران‌کننده به‌نظر نرسند اما وجود چند ویژگی اینچنینی در یک کودک، می‌تواند نشانه ابتلای او به بیش‌فعالی باشد. بیش‌فعالی کودکان، اختلال رایجی است و آمارها می‌گویند از هر 10کودک در دنیا، یک نفر به این اختلال مبتلاست. دکتر فرامرز ذاکری، روانپزشک و متخصص اعصاب و روان درباره نشانه‌های بیش‌فعالی، انواع آن و روش‌های مدیریت و درمان این اختلال توضیح می‌دهد.
یک هورمون و یک اختلال
علت بیولوژیک بروز بیش‌فعالی، تغییر در میزان ترشح هورمون دفامین یا آدرنالین در مغز است. برخی از نشانه‌های بیش‌فعالی ممکن است در افراد مختلف کم یا زیاد مشاهده شود، اما زمانی این نشانه‌ها به اختلال تبدیل می‌شوند که در روابط فرد با اطرافیان و کارکردهای زندگی روزمره او مشکل ایجاد کنند. ممکن است این نشانه‌ها تا بزرگسالی در سیستم عصبی فرد باقی بمانند، اما معمولاً میزان و شدت آنها با افزایش سن کمتر می‌شود. به همین دلیل هم اختلال بیش‌فعالی کودکان بیشتر به گوش‌مان آشناست. کودکان مبتلا به این اختلال در موقعیت‌های تازه یا غافلگیرکننده، واکنش‌های شدید و گاهی خطرناک نشان می‌دهند و همین موضوع بیشتر از بقیه نشانه‌ها، والدین را نگران می‌کند. اما خوشبختانه راه‌هایی هم برای کنترل این اختلال یا درمان آن وجود دارد. کنترل آن وابسته به راهکارهای رفتاردرمانی و کمک والدین و درمان آن نیازمند مراجعه به متخصص و مصرف داروهای مناسب است.
نشانه‌های پررنگ بیش‌فعالی
یکی از نخستین و پررنگ‌ترین ویژگی‌هایی که در کودکان مبتلا به بیش‌فعالی دیده می‌شود، عدم‌توانایی آنها در توجه نشان‌دادن نسبت به اطراف‌شان است. آنها معمولاً به حرف دیگران گوش نمی‌دهند، قوانینی را که والدین تعیین می‌کنند زیر پا می‌گذارند، از انجام تکالیف مدرسه سر باز می‌زنند و از هر فعالیتی که نیاز به جمع‌کردن حواس و تمرکز دارد فرار می‌کنند. کارهایی که برای دیگران ساده به‌نظر می‌رسد، مثل کارهای روزمره یا گوش‌دادن به معلم و مربی، برای یک کودک بیش‌فعال سخت و معمولاً غیرممکن است. از زبان والدین کودکان بیش‌فعال زیاد می‌شنویم که فرزندشان را پرجنب و جوش و پرتحرک می‌دانند و از شیطنت‌های او کلافه شده‌اند. آنها تا قبل از تشخیص بیش‌فعالی، این رفتارها را نشانه شیطنت کودک می‌دانند درحالی‌که پرتحرکی یکی از نخستین نشانه‌های بیش‌فعالی است. کودکان بیش‌فعال مدام در حال دویدن، بالا و پایین‌پریدن و تحرک افراطی هستند. اگر آنها را مجبور کنید که یک‌جا بنشینند، حتماً می‌بینید که بی‌قراری می‌کنند، پاهایشان را تندتند تکان می‌دهند و ساکن‌بودن برایشان عذاب‌آور است. همزمان ممکن است این کودکان نتوانند ساکت بمانند و با حرف‌زدن و سؤال‌پرسیدن پشت سر هم، اطرافیان را کلافه کنند.
انواع مختلف یک اختلال
در گروهی از کودکان مبتلا به بیش‌فعالی، تمرکز نداشتن و بی‌توجهی اصلی‌ترین بروز اختلال است. آنها از تمام‌کردن کارها ناتوانند و اگر برایشان حد و مرز و قانون تعیین کنید، انگار آنها را اسیر کرده‌اید! نوع دیگری از بیش‌فعالی که به تکانشی معروف است، مربوط به کودکانی است که آرام و قرار ندارند، میان صحبت دیگران می‌پرند، صف را به هم می‌زنند، زیاد تکان می‌خورند و تحرک فراوانی دارند. به این نوع از بیش‌فعالی، تکانشی گفته می‌شود. نوع دیگری از بیش‌فعالی هم ترکیبی از همه این علائم است و نشانه‌هایی از هر دو نوع اختلال در فرد قابل مشاهده است. نوع ترکیبی، رایج‌ترین نوع بیش‌فعالی است. روانشناس و روانپزشک با بررسی نشانه‌ها و شدت و ضعف آنها، مشخص می‌کند که کودک مبتلا به کدام یک از انواع بیش‌فعالی است.
نقش والدین در بیش‌فعالی کودکان
البته که یکی از عوامل ایجاد اختلال بیش‌فعالی در فرد، ژنتیک است، اما این تصور که رفتار والدین باعث ایجاد بیش‌فعالی می‌شود، تصور درستی نیست. اما به هرحال بعضی عوامل می‌توانند در تشدید علائم مؤثر باشند. مثلاً والدین مبتلا به اضطراب و افسردگی می‌توانند زمینه را برای تشدید علائم بیش‌فعالی کودک فراهم کنند. وضعیت دوران بارداری مادر هم تا حدی بر این اختلال مؤثر است؛ مثلاً سیگار کشیدن، استرس و اضطراب شدید، قرار گرفتن در معرض هوای آلوده و تغذیه نامناسب می‌توانند تأثیرگذار باشند. هرچند والدین نقش قابل‌توجهی در ابتلای کودک به بیش‌فعالی ندارند، اما در تشدید یا بهبود این اختلال نقش مهمی دارند. والدین کودکان مبتلا به بیش‌فعالی باید آموزش‌های لازم را برای مواجهه و رفتار درست با این گروه از کودکان بیاموزند.
راه‌هایی برای کنترل
در کنار درمان تخصصی بیش‌فعالی، راهکارهایی وجود دارند که کمک می‌کنند بیش‌فعالی در کودک کنترل شود. آنطور که تحقیقات نشان می‌دهد اصلاح تغذیه کودک می‌تواند اثربخش باشد. گنجاندن مواد غذایی با پروتئین بالا مثل حبوبات، گوشت و تخم‌مرغ و میوه و سبزیجات تازه توصیه می‌شود. حذف قندهای مصنوعی و خوراکی‌های صنعتی هم مؤثر است. در کنار اصلاح تغذیه، راهکارهایی مثل تعیین برنامه روزانه کمک می‌کند کودک بیش‌فعال به نظم داشتن عادت کند. ممکن است کودک کاملاً براساس برنامه عمل نکند اما درنظرگرفتن ساعت مشخص برای خواب و بیداری، غذا خوردن، بازی، انجام تکالیف و کارهای شخصی باعث می‌شود چهارچوب داشتن برای کودک به مرور به عادت تبدیل شود. منظم‌بودن زمان خواب کودک و کافی‌بودن آن، در بهبود خلق و خوی او بسیار مؤثر است. بهتر است والدین کودکان مبتلا به بیش‌فعالی، استفاده این کودکان از وسایل الکترونیکی، تماشای تلویزیون و بازی‌های رایانه‌ای را محدود کنند. داشتن فعالیت‌های بدنی و ورزش‌کردن هم راه مناسبی است که کمک می‌کند انرژی یک کودک بیش‌فعال تا حدی تخلیه شود.
درمان اختلال بیش‌فعالی
مانند بسیاری از بیماری‌ها و اختلالات دیگر، نخستین قدم برای درمان اختلال بیش‌فعالی هم، تشخیص تخصصی است. روانشناس می‌تواند در این مسیر کمک کند تا درمان اصولی انجام شود. آموزش مهارت‌های اجتماعی باعث می‌شود کودک کم‌کم رعایت‌کردن قوانین و حد و مرزها را یاد بگیرد و با اطرافیان ارتباط مؤثرتری برقرار کند. از آنجا که ریشه بیولوژیک برای ایجاد این اختلال وجود دارد، بنابراین درمان آن هم وابسته به مصرف داروهای مناسب است. پس از تشخیص شدت اختلال، روانپزشک داروی مؤثر در درمان بیش‌فعالی را تجویز می‌کند. اما دارو به تنهایی نمی‌تواند کارآمد باشد و حتماً باید با روان‌درمانی و رفتاردرمانی همراه شود تا تأثیرگذار باشد. نگران عوارض جانبی داروها هم نباشید؛ چرا که پزشک تشخیص می‌دهد با توجه به‌شدت و ضعف اختلال، چه میزان از دارو لازم است.
