بهرام شجاعی- روانشناس
«علاج وا‌قعه قبل از وقوع» ضرب‌المثلی است که دقیقا اهمیت پیشگیری را گوشزد می‌کند. در نظر بگیرید وسیله‌نقلیه شما با صدای نامتعارفی در موتور، به شما هشدار می‌دهد که قطعه‌ای به درستی کار نمی‌کند. اگر شما به آن صدا اهمیت دهید و درصدد رفع آن برآیید وسیله‌نقلیه شما بدون مشکلی به کارش ادامه می‌دهد، ولی درصورت بی‌توجهی به نقص موتوری، عیب آن بیشتر شده و ناگهان ماشین شما را در مسیر حرکت زمینگیر می‌کند و هزینه سنگینی را به شما تحمیل می‌کند. این مثال، اهمیت حوزه پیشگیری در بیماری‌های روان‌تنی را به‌خوبی آشکار می‌کند.
در رویکردهای نظری روانشناسی، بسیاری از پژوهشگران و نظریه‌پردازان به نقش لیبل و برچسب اشاره کرده‌اند. زمانی که برچسب به‌صورت انگ اجتماعی با بار منفی درمی‌آید، آثار بسیار مخربی در فرد به‌جا می‌گذارد و به نوعی موجب طرد و انزوای اجتماعی او می‌شود. فرد طرد شده که دنیای پیرامون خود را ناامن و غیرقابل اعتماد می‌بیند نهایتا برای فرار از آن دنیا وارد دنیای امن خیالی خود می‌شود و از اینجا شروع اختلالات روانی او کلید می‌خورد؛ یعنی وارد دنیای خیالی خود می‌شود و روابط اجتماعی خود را کاهش می‌دهد یا آن را قطع می‌کند.
پژوهشگران ما در انستیتو کاو در حوزه پیشگیری روی 2موضوع بسیار مهم و حیاتی متمرکز شده و مطالعات زیادی روی آن انجام داده‌اند. این دو موضوع، طلاق و اعتیاد است. کلمات طلاق و اعتیاد و کاربرد آنها در محاوره و رسانه‌های جمعی و ارتباطی به‌شکل برچسب و انگ درآمده است و ناخودآگاه در هر دو مورد به زشتی و ناپسندی از آنها صحبت می‌شود. این دو برچسب فرهنگی افرادی را که با این موضوعات درگیر هستند به نوعی تهدید و مستعد ابتلا به انواع اختلالات روان‌تنی می‌کند.
ما در قدم اول به این می‌پردازیم که کلمات علاوه بر بار معنایی و لغتی خود، مفهومی اجتماعی و فرهنگی را هم به دیگران منتقل می‌کنند و باید مراقب استفاده از آنها باشیم. تغییر ذائقه اجتماعی در استفاده از این کلمات و جایگزینی آن با کلمات جدید با بار مثبت یا حداقل خنثی، پیشنهاد خوبی برای حل این مشکل است.
بیایید یک‌بار «اعتیاد» را با «وابستگی» و «طلاق» را با «تفاهم تازه» جایگزین کنیم؛ مفهوم هر دوی این کلمه‌ها یکی است، اما فشاری که اولی بر افراد متاثر از آن وارد می‌کند، فشاری منفی است که می‌تواند حتی به طرد افراد از جامعه هم منجر شود.
در نظر بگیرید در این صورت کودکی که پدر و مادرش تصمیم به تفاهم جدید در مسیر زندگی خود گرفته‌اند، از بار منفی کلمه طلاق رنج نخواهد برد و از تفاهم برای وضعیت خودش در بین همسالان استفاده خواهد کرد. با این کار گرچه بار روانی خود این اتفاق را کم نکرده‌ایم و طلاق همچنان در زندگی این کودک باقی مانده، اما حداقل بار روانی و اجتماعی‌ای را که «کودک طلاق» بودن روی دوش این کودک اضافه می‌کند کم کرده‌ایم. او دیگر از مکانیسم اجتناب یا ترس از تحقیر شدن به‌خاطر این کلمه استفاده نخواهد کرد.
همچنین در مورد کلمه اعتیاد هم می‌توان با جایگزینی کلمه «وابستگی» از مضرات برچسب و انگ اجتماعی جلوگیری کرد. فردی که با وابستگی در اجتماع معرفی می‌شود، دیگر میراث‌خوار جامعه‌ای مطرود، غیرقابل اعتماد، بی‌مسئولیت، سارق، موادفروش، کارتن‌خواب، متحجر، بیمار و... نخواهد بود و با اطلاق کلمه وابستگی با بار مثبتش، خود را در حمایت اجتماعی می‌بیند؛ نکته‌ای که می‌تواند مشوقی برای او باشد تا راحت‌تر این وابستگی مخرب را کنار بگذارد.
وابستگی کلمه‌ای است که می‌تواند کاربردی گسترده داشته باشد؛ لذا معنای کلمه اعتیاد در آن ناپدید می‌شود. کلمه وابستگی بار مثبت دارد و لذا تعریف کلمه اعتیاد را که اشاره به یک کار تکراری تحت فشار نیاز جسمی دارد می‌تواند کاملاً پوشش دهد؛ به‌طور مثال من معتاد به مسواک زدن پس از صرف غذا هستم. آیا این اعتیاد، مخرب و از بین برنده فرد است؟ مسلماً اینطور نیست و وابستگی فرد به مسواک زدن پس از صرف غذا، موجب رعایت بهداشت دهان و دندان او می‌شود. پس وابستگی را می‌توان به 2دسته وابستگی سالم و ناسالم تقسیم کرد.
به‌طور کلی، اهمیت استفاده از لیبل یا برچسب و تبدیل آن به انگ اجتماعی، موجب ادامه تحقیقات توسط متخصصان در انستیتو کاو می‌شود تا همانطور که از برچسب برای شناسایی و طبقه‌بندی کالاها در دنیای مادی استفاده می‌کنیم، استفاده از آن در مورد انسان تغییر و حساسیت به تأثیرات کاربردی انواع برچسب‌ها در جامعه را به‌طور دقیق مورد تحقیق و واکاوی قرار دهیم.
از تمامی همکاران و اندیشمندان حوزه مطالعات اجتماعی، جامعه‌شناسان و رسانه‌های ارتباط جمعی در فضای حقیقی و مجازی درخواست می‌کنم از این به بعد به بار معنایی و بار فرهنگی کلمه‌هایی که به‌کار می‌بریم دقت بیشتری کنیم تا بتوانیم حداقل در کلام و فرهنگ گفت‌وگویی در جامعه، باری از فشارهای اجتماعی را کاهش دهیم.
به بار فرهنگی کلمه‌ها دقت کنیم
در همینه زمینه :
یادداشت
چهره روز
یادداشت اول
