مدیریت ریسک و تعادل آبی

بیژن یاور، پژوهشگر مدیریت بحران

برخی از ویژگی‌ها یا عواملی که غیرقابل‌کنترل است، مانند افزایش دما، تبخیر زیاد، تغییرات اقلیمی و نمونه‌های مشابه در کنار عوامل قابل‌کنترل مانند سوء‌مدیریت منابع آبی کشور به‌صورت هوشمند، هدررفت آب قابل‌شرب در مصارف غیرشرب مثل شست‌وشو و موارد مشابه، استفاده از روش‌های قدیمی و سنتی و بی‌توجهی به صرفه‌جویی‌ در مصرف آب، در شرایط کم‌آبی کشور، استفاده نکردن از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آب، با توجه به قرار گرفتن ایران در محدوده خشک و نیمه‌خشک، می‌تواند برای کشور وضعیت بحرانی ایجاد کند.
برای اینکه تا حدودی بتوانیم مشکل پیش‌رو را بهتر درک کنیم باید بدانیم که هم‌اکنون مصرف آب در کلانشهر تهران تقریبا حدود 44لیتر در ثانیه است که با اندک تحقیقی متوجه می‌شویم که از یک طرف برنامه مصرف آب شهروندان از الگوی استاندارد، مناسب و برنامه‌ریزی شده‌ای تبعیت نمی‌کند و از طرف دیگر، تبلیغات و فرهنگسازی سازمان‌ها و دستگاه‌های مسئول به اندازه کافی نیست و دقت و تأثیرگذاری لازم را ندارد. مشکل کمبود آب در تابستان امسال بسیار جدی است تا حدی که می‌تواند منجر به یک بحران شود و در زمانی که ممکن است بیماری ناشی از ویروس کرونا هم در حال اوج‌گیری باشد، شرایط را دشوار و غیرقابل‌پیش‌بینی کند. از این‌رو برای اینکه دچار چنین مشکلی نشویم به‌نظر می‌رسد بهتر است شهروندان از همین حالا صرفه‌جویی‌های لازم را مدنظر قرار داده و مسئولان هم اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی فشرده‌ای را در پیش بگیرند تا بتوان از شرایط بحرانی احتمالی خارج شد. اگر صرفه‌جویی نکنیم با مشکلاتی روبه‌روخواهیم بود که از جمله آن می‌توان به قطعی آب شرب، نبود امکان کشت محصولات آب پسند و نیازمند آب زیاد و آب مجازی قابل‌ملاحظه، کمبود آب شرب دام و نمونه‌های مشابه اشاره کرد.
یکی از نکات قابل‌توجه این است که بسیاری از محصولات آب پسند و نیازمند آب مجازی در حجم بالا، غیرمتعارف و غیرراهبردی، باید با محصولات کشاورزی انعطاف‌پذیر با شرایط اقلیمی کشور جایگزین شود و در کنار آن تمهیدات دقیق برای آبخوان و آبخیزداری برنامه‌ریزی شده و به‌طور مستمر پایش شود. همچنین مدیریت ریسک با توجه به سایر مخاطرات از جمله طرح توسعه منابع آب ترکیه و نمونه‌های مشابه هم حتما درنظر گرفته شده و مدنظر قرار گیرد.
مدتی است چهره آسمان برخی از استان‌های کشور غبارآلود است. هر چند این غبارها یا به‌اصطلاح تخصصی‌تر «ریزگردها» موقتی و فصلی به‌نظر می‌رسند، اما تبعات مختلف محیط‌زیستی، سلامتی و بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی، سیاسی و نمونه‌های مشابه آن عمیق است. آب یکی از نیازهای اصلی بشر است که حیات به آن بستگی دارد، چه به‌صورت مستقیم برای مصارف آشامیدن و چه به‌صورت غیرمستقیم، یعنی برای بخش کشاورزی، صنعتی و نمونه‌های مشابه دارای اهمیتی حیاتی، راهبردی و استراتژیک است. ساخت سدهای جدید در کشورهای همسایه ازجمله ترکیه هر چند مشکلات آنها را در تأمین آب، بیش از حد نیازشان حل کرده اما باعث بروز مشکلات اساسی به‌طور مستقیم یعنی خشک شدن اراضی کشاورزی در سوریه و عراق شده و به‌طور غیرمستقیم ریزگردها و بسیاری از مشکلات دیگر که دارای تبعات مختلفی است را در ایران و کشورهای همسایه به‌دنبال داشته است. درخصوص مشکلات داخلی می‌توان به برداشت بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی، نبود آبخوانداری و آبخیزداری مناسب، مدیریت نامناسب منابع آب و نمونه‌های دیگر اشاره کرد.
استفاده بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی منجر به تهی شدن سفره آب‌های زیرزمینی و به تبع آن منجر به فرونشست زمین در اطراف کلانشهرها شده است. نبود فاصله زمانی مناسب برای پر شدن و تمدید این ذخایر و نمونه‌های دیگر، نشانگر اهمیت موضوع و حوزه برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب است که کمتر مورد‌توجه قرار می‌گیرد.
شاید یکی از دلایل ادامه و استمرار چنین مشکلاتی نبود یک سیستم یکپارچه مدیریت و فرماندهی واحد درخصوص برنامه‌ریزی و مدیریت آب در ستاد و صف باشد. شاید اگر برنامه‌ریزی را ایجاد تعادل بین منابع دائما در حال کاهش و نیازهای دائما در حال افزایش تعریف کنیم، ابعاد مهم‌تری از برنامه‌ریزی و مدیریت آب روشن می‌شود. تعادل برنامه‌ریزی، از یک طرف منابع محدود و روند نزولی داشته و از طرف دیگر نیازها گوشزد می‌کند که نیاز به تامین آب شرب، آب برای تولید محصولات کشاورزی و بسیاری موارد دیگر که وابسته به عواملی مانند افزایش جمعیت، تغییرات اقلیم و موارد مشابه است، وضعیت را بغرنج‌تر و با پیچیدگی‌های خاصی مواجه کرده است. از این‌رو ایجاد این تعادل شوخی‌بردار نیست. دانشمندان معتقدند بسیاری از جنگ‌ها و مناقشات در آینده بر سر تأمین منابع آب خواهد بود. برای حل مسئله آب و تامین منابع آن برای نسل‌های آینده باید برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی دقیقی صورت گیرد تا در آینده شاهد مناقشات آبی نشویم که زمینه‌های آن همین حالا هم احساس می‌شود.
برای موفقیت در استفاده بهینه از منابع موجود آبی دائما در حال کاهش و تخصیص بهینه آن به نیازهای دائما در حال افزایش، مدیریت ریسک باید مورد‌توجه ویژه و در اولویت اول باشد. به‌عبارت ساده‌تر برای برنامه‌ریزی مناسب در زمینه منابع آبی همانطور که قبلا هم اشاره شد، باید بین منابع و نیازها، تعادل ایجاد کنیم و برای ایجاد این تعادل می‌توان از مدیریت ریسک به‌گونه‌ای استفاده کرد تا هم منابع و هم نیازها کنترل و بهینه شود.