اندیشمندان مسلمان
فارابی مسیر را برای ابن‌سینا هموار کرد
نگاهی به آثار و زندگی معلم ثانی
سیدایلیا رضوی
رهبر معظم انقلاب اسلامی طی دیدار با رئیس‌جمهور قزاقستان بر گسترش همکاری‌های فرهنگی ایران و قزاقستان تأکید کردند و فارابی را به‌عنوان یک فیلسوف و دانشمند اسلامی که اصالت قزاقستانی دارد و در ایران هزار سال درباره آثار او تحقیق و مطالعه شده است، مبنای همکاری‌های فرهنگی و تشکیل یک کمیته مشترک علمی میان دو کشور دانستند. به این بهانه در ادامه تلاش کرده‌ایم با مراجعه به آثار و مقالات موجود درخصوص فارابی از جمله «معلم ثانی(درگذشت ابونصر فارابی)» اثر حسن رضایی در شماره 54مجله گلبرگ مورخ شهریور 1383، مدخل ابونصر فارابی در دانشنامه حوزوی و «تحلیل و نقد نظریه سعادت فارابی» اثر محسن جوادی در شماره 39مجله نامه مفید مورخ 1382 به ارائه گزارشی از اندیشه فارابی و آثار او بپردازیم تا بابی را جهت آشنایی مخاطبان با این اندیشمند بزرگ جهان اسلام فراهم آوریم.
فارابی کیست؟
ابونصر فارابی در سال257ق، در فاراب ترکستان (کشور قزاقستان کنونی) متولد شد. او در بغداد نزد استادان برجسته مسیحی مانند یوحنا بن حیلان و ابوبشر متی بن یونس، منطق را فرا می‌گیرد و از طریق متی بن یونس ، از مترجمان اولیه آثار یونانی به عربی، به میراث فلسفی یونان دسترسی می‌یابد. بدین جهت می‌توان وی را یکی از سرحلقه‌های اتصال جهان اسلام به فلسفه یونان دانست. فارابی 30سال از عمر خویش را به فلسفه پرداخت و بین سال‌های 330 - 337 در دمشق به جوار رحمت الهی پیوست. آثار فارابی در طبیعیات و مابعدالطبیعه نیز همانند آثارش در منطق، به حق او را در میان فلاسفه اسلامی از مقامی تردیدناپذیر برخوردار می‌سازد. هرچند گستره دانش فارابی بسیار زیاد است و حتی ریاضیات و موسیقی را هم دربرمی‌گیرد ولی بی‌تردید درخشش اصلی او در حوزه فلسفه عملی است به‌طوری که به درستی وی را بنیانگذار فلسفه سیاسی در جهان اسلام نامیده‌اند. برخی از محققان معتقدند فارابی در فلسفه عملی بیشتر گرایش افلاطونی دارد؛ یعنی بیش از هر چیزی به فلسفه نظری و نقش مابعدالطبیعه در سعادت انسان بها می‌دهد و از این‌روی دو اثر فارابی در حوزه سیاست یعنی «السیاسه المدنیه» و «المدینه الفاضله» سرشار از مباحث مابعدالطبیعه است.
فارابی نخستین فیلسوف مسلمان است که شرحی (و متأسفانه مفقود) بر اخلاق نیکوماخوس ارسطو نگاشت. او همچنین در آثار خود به شکلی ویژه به مفهوم سعادت پرداخته است؛ دو اثر «تحصیل‌السعاده» و «التنبیه علی سبیل السعاده» از او به شکلی ویژه به سعادت و ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
چرا به فارابی معلم ثانی می‌گویند؟
ابونصر فارابی را «معلم ثانی» نامیده‌اند؛ چرا که او یکی از مهم‌ترین شارحان آثار معلم اول، ارسطو است. مهارت و جامع‌بودن فارابی در شرح منطق ارسطو اعجاب‌آور است، به‌طوری که‌ابن‌خلدون می‌گوید: «فارابی برای مهارت و برجستگی که در منطق نشان داد، به نام معلم ثانی معروف شد.» در اصطلاح فلسفه، معلم به کسی گفته می‌شود که در علوم و فنون عصر خود، استاد و دارای نظریه و عقیده باشد. به گواه تاریخ یونان، تنها کسی که از بزرگان و فیلسوفان شایستگی این لقب را دارد، ارسطو، حکیم یونانی است. گفته‌اند پس از طلوع اسلام، این لقب بزرگ به فارابی داده شد که دارنده دانش‌های فراوان و کمالات معنوی بسیار بود. ابن‌سینا، او را استاد خود شمرد و ابن‌رشد و دیگر حکیمان اسلام و غرب، شاگرد او به شمار می‌آیند.
پروژه علمی فارابی چه بود؟
بسیاری از رساله‌ها و کتب فارابی امروزه در دسترس نبوده و از بین رفته‌اند. دامنه موضوعاتی که فارابی در مورد آنها دست به نگارش رساله زده بسیار است و تقریباً می‌توان گفت که در تمام زمینه‌های علمی جز علم طب، رساله و یا کتاب نوشته است. بسیاری از تالیفات فارابی در حوزه منطق و فلسفه و شرح بر کتب افلاطون
و ارسطو است.
ابونصر بیشتر آثار باقی‌مانده از ارسطو را شرح و سعی کرد از آرای افلاطون نیز دفاع کند. او در کتابش به نام «الجمع بین رایی الحکیمین» سعی کرد میان مفاهیم ارسطو و افلاطون وجوه مشترکی پیدا کند و منشأ هر دو را مشترک و وحیانی بنمایاند. فارابی در ریاضیات و موسیقی و علم‌النفس نیز کتاب‌های معتبری نوشت که بیشتر این کتاب‌ها تاکنون به‌عنوان کتاب مرجع در شاخه خود شناخته می‌شوند. او حتی سعی در جمع‌آوری تمام علوم کرد و کتاب «احصاء العلوم» خود را به این کار اختصاص داد. بنابراین شاید بتوان او را نخستین مسلمانی دانست که سعی در تولید دایره‌المعارف کرد.
اما در علم منطق، فارابی برخلاف مسیحیان تمام بخش‌های منطق را درس گرفت و شرح‌هایی سه‌گانه بر تمام ابواب کتاب «ارغنون» و حتی بخش کلیات خمس نوشت. او به این وسیله هم اشکالات وارد‌شده بر منطق ارسطویی را پاسخ داد و هم توانست منطق ارسطو را به‌طور صحیح و با زبانی ساده و عاری از پیچیدگی به دانشمندان بعدی در عالم اسلام انتقال دهد.
فارابی همچنین نوآوری‌های بی‌بدیلی در علم منطق از خود به جا گذاشت. او نخستین کسی است که علم را به 2دسته «تصور و تصدیق» تقسیم کرد و به جای مفاهیم «قدیم و حادث» مفاهیم «واجب و ممکن» را به‌کار گرفت. این نوآوری‌های فارابی، تقسیم‌بندی و قالب جدیدی را برای منطق ارسطویی به‌وجود آورد که تاکنون نیز باقی مانده است. در واقع این تلاش‌های بی‌دریغ فارابی در منطق بود که مسیر را برای امثال ابوعلی‌سینا و خواجه‌طوسی هموار کرد تا بتوانند علم منطق را به این صورت که اکنون وجود دارد کامل کرده و توضیح دهند.
بدون تردید نظام فلسفی فارابی تأثیر شگرفی در فیلسوفان بعد از وی داشته و به جرأت می‌توان گفت که هیچ اندیشه فلسفی‌ای را در حوزه جهان اسلام نمی‌توان یافت که متاثر از فارابی نبوده باشد.
آثار فارابی کدام هستند؟
فارابی در کتاب احصاء العلوم علوم را به 5دسته تقسیم می‌کند: «علم لسان و اجزای آن»، «علم منطق و اجزای آن»، «علوم تعالیم؛ یعنی علم عدد، هندسه، مناظره، نجوم تعلیمی، موسیقی و علم اثقال و حیل»، «علم طبیعی و اجزای آن و علم الهی و اجزای آن» و «علم مدنی، علم فقه و علم کلام» و در همه این علوم آثار فاخری را نگاشته است که تاکنون به برخی از آنان اشاره کردیم و برخی از آنان نیز اکنون در دسترس ما نیست. اما برخی دیگر از مهم‌ترین آثار فارابی که بدان اشاره نشد، عبارتند از: ۱) ما ینبغی ان تعلم قبل الفلسفه (آنچه شایسته است قبل از فلسفه فرابگیری)؛ ۲) السیاسه المدنیه (سیاست شهری) که در باب اقتصاد سیاسی است؛ ۳) رساله فی ماهیه العقل (رسالهای درباره ماهیت و چیستی عقل) که در این رساله اقسام عقول را تعریف و مراتب آنها را بیان می‌کند. ۴) اجوبه عن مسائل فلسفیه (پاسخ‌هایی به مسائل فلسفی): پاسخ‌هایی است به برخی پرسش‌ها و مسائل فلسفی. ۵) رساله فی اثبات المفارقات (رسالهای در اثبات وجود موجودات غیرمادی)؛ ۶) رساله فی السیاسه (رسالهای در سیاست)؛ ۷) فصوص‌الحکمه (نگین‌های حکمت)؛ ۸) کتاب موسیقی کبیر که در آن به بررسی جنبه‌های گوناگون موسیقی می‌پردازد. و ۹) کتاب مهم و شاید اصلی‌ترین کتاب فارابی با نام «اندیشه‌های اهل مدینه فاضله» که طی آن آرمان‌شهر خود را بنا می‌کند. ۱۰) فارابی رسالهای نیز با عنوان «رساله‌الحروف» دارد که در آن مشکلات کتاب متافیزیک ارسطو را بررسی و حل می‌کند.
چگونه فارابی را بیشتر بشناسیم؟
کتاب «ماه فلسفه» در شماره ۱۷ خود مورخ بهمن 1387پرونده‌ای را ویژه فارابی گردآورد. در این پرونده از وجوه مختلف به فارابی و آثار مختلف او و تأثیراتش بر متفکران پس از خود پرداخته شده که می‌تواند منبعی مناسب برای آشنایی با افکار فارابی قرار گیرد. در این پرونده آثاری از محمود زراعت‌پیشه، محسن موسی‌وند، محمد‌تقی دانش‌پژوه، سیدعبدالله انوار، نصرالله حکمت و علی اوجبی آمده است.
در همینه زمینه :
