چرا هندوانه بیش از گندم مورد اقبال کشاورزان ایرانی قرار گرفت؟

آیلین جوادی؛ پژوهشگر در حوزه کشاورزی و محیط‌زیست

هندوانه یکی از محبوب‌ترین محصولات جالیزی، میوه‌ای‌ گرمسیری و نیمه‌گرمسیری است که به 60 تا 120 لیتر آب در هفته، نور خورشید و دمای بالاتر از ۲۵درجه سانتی‌گراد نیاز دارد. گرما‌دوست‌بودن هندوانه، استان‌های جنوبی کشور‌ همچون خوزستان، هرمزگان، بوشهر، کرمان، فارس و سیستان و بلوچستان را به یکی از مستعدترین مناطق جهان برای کشت این محصول تبدیل کرده است. از طرفی ۹۵درصد حجم هندوانه از آب تشکیل شده، بنابراین طبیعی است که آب جایگاه مهمی در تولید آن داشته باشد.
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد‌(فائو) هندوانه را گیاهی با نیاز آبی متوسط معرفی می‌کند. برای تولید یک کیلوگرم هندوانه بسته به شرایط اقلیمی، بافت خاک و ارقام مورد استفاده 400-200 لیتر آب مورد نیاز است. به همین ترتیب برای تولید یک هنداونه 10کیلویی 4هزار لیتر آب مصرف می‌شود. البته مسئولان وزارت جهادکشاورزی در توضیح این موضوع می‌گویند؛ آب مورد نیاز برای آبیاری اراضی زیرکشت هندوانه، عموما از محل منابع آب شور و لب‌شور تامین می‌شود.
آب زه‌کشی، پساب، آب‌های شور و لب‌شور ازجمله منابع آب‌های نامتعارف به شمار می‌آیند. هرچند استفاده از آب‌های نامتعارف و با کیفیت پایین یکی از راهبردهای پیش‌رو ‌برای مقابله با کمبود آب در بخش کشاورزی است، با این‌حال آب‌های لب‌شور عمدتا در مصب رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی عمیق یافت می‌شوند. هرچه برداشت از آبخوان‌ها عمیق‌تر و نامتعارف‌تر باشد، املاح و شوری آب بالطبع بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، در صادرات بحث کیفیت محصول مطرح است. گاهی بسته به ارقام گیاهان زراعی، آبیاری در سطوح بالای شوری کارایی نداشته و بازارپسندی محصول را کاهش می‌دهد، بنابراین از لحاظ اقتصادی هم مقرون‌به‌صرفه نیست.
ایران علاوه بر محدودیت منابع آبی، به‌خصوص در حوزه منابع آب زیرزمینی، با کاهش میزان بارندگی (خشکسالی‌ هواشناسی) و افزایش میزان تقاضا برای آب (خشکسالی اقتصادی- اجتماعی) نیز روبه‌رو بوده است. این در حالی است که ایران، هم‌اکنون چهارمین تولید‌کننده بزرگ هندوانه در جهان است و پیش‌‌تر هم در جایگاه سوم و ششم تولید هندوانه در جهان ایستاده بود. به همین دلیل کشت این محصول در کشور، همواره محل شبهه و اختلاف‌نظر میان کارشناسان حوزه آب، اقتصاد و کشاورزی بوده است. به‌عنوان مثال، کارشناسان کشاورزی با تکیه بر شاخص‌‌هایی چون «نیاز آبی»، «عملکرد محصول» و «ارزآوری» قابل توجه، کشت هندوانه را مطلوب ارزیابی می‌کنند.
در مقابل، کارشناسان حوزه آب و اقتصاد به «ارزش آب» اشاره کرده و صادرات هندوانه را معادل به تاراج رفتن ذخایر ارزشمند آب‌های زیرزمینی می‌دانند. در میان بحث و جدل‌ها درباره هندوانه، عده‌ای دیگر از کارشناسان هم، بی‌توجهی به کشت گندم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان امنیت غذایی را مورد انتقاد قرار می‌دهند. همه این‌ بحث‌ها در حالی است که گزارش ارزیابی جامع توان اراضی ایران برای کشاورزی پایدار، پروژه ایران2040، به صراحت اعلام می‌کند گندم محصولی استراتژیک و کشت آن ضروری و هندوانه محصولی جالیزی با ارزآوری بالا برای کشور است.
حال چرا هندوانه بیش از گندم مورد اقبال کشاورزان قرار گرفته است؟ این موضوع دلایل بسیاری دارد اما از مهم‌ترین آنها می‌توان به پایین‌بودن قیمت خرید تضمینی گندم از کشاورزان در چند سال گذشته، عملکرد 4تنی گندم در مقایسه با عملکرد 40تنی هندوانه، نگرش سودجویانه مالکان اراضی و نادیده‌گرفتن ارزش آب و خاک اشاره کرد.
چین، برزیل و ترکیه نیز به‌ترتیب در جایگاه اول تولید هندوانه در جهان قرار گرفته‌اند. آیا کشت هندوانه در این کشورها هم جنجال‌برانگیز و مورد اختلاف‌نظر بوده است؟ قبل از هر پاسخی باید این نکته را مدنظر قرار داد که چین، برزیل و ترکیه از لحاظ منابع آبی به‌خصوص آب‌های سطحی، در گروه کشورهای به‌نسبت پر آب قرار گرفته و قطب کشاورزی در جهان محسوب می‌شوند. طبق آمار موجود، ایران سال گذشته ۴۶۵هزار تن هندوانه به ارزش ۹۵میلیون دلار به عراق صادر کرده است. امارات، عمان، روسیه و ترکیه در جایگاه بعدی واردات هندوانه از ایران قرار گرفته‌اند. حضور ترکیه در میان وارد‌کنندگان هندوانه از ایران قابل تامل است. به‌نظر می‌رسد شرایط اقلیمی پیش‌روی جهان و بهبود وضع منابع آبی ازجمله دلایلی هستند که سبب شد ترکیه با واردات ۵۵هزار تن هندوانه از ایران، صادرات آب مجازی خود را تا حدودی کاهش دهد. برای درک بهتر موضوع، آشنایی با شاخص قدرتمندتری به‌نام «آب پنهان» ضروری است.
آب پنهان یا به‌اصطلاح آب مجازی یکی از مفاهیم قابل تامل در اقتصاد آب است. با این حال، در مقایسه با شاخص‌‌هایی چون نیاز آبی یا طول دوره رشد یا عملکرد محصول کمتر مورد بحث کارشناسان قرار گرفته است. آب پنهان به‌عنوان شاخصی قدرتمند می‌تواند تعیین کند که تولید چه نوع محصول، خدمات یا فرایندی در چه مقیاسی برای یک منطقه مطلوب یا نامطلوبند. از این رو، لزوم توجه به شاخص آب پنهان یا آب مجازی و بازنگری در برنامه‌ریزی‌ منابع و مصارف آب و تغییر الگوی کشت اهمیت بسیاری دارد. ممکن است یک گیاه مانند هندوانه نیاز آبی متوسطی داشته باشد، اما سطح وسیعی از اراضی یک اقلیم بحران‌زده در تمام طول سال و با هدف به‌دست‌آوردن بازارهای صادراتی و نه تامین نیازهای داخلی به زیرکشت ‌برود. در این صورت، ارزش اقتصادی محصول دیگر با ارزش آب و خاک قابل مقایسه نیست.
سفره‌های آب زیرزمینی ذخایر آبی ارزشمندی هستند که بهره‌برداری از آنها باید متناسب با ظرفیت آبخوان‌ها صورت پذیرد. هرگاه الگوی بهره‌برداری از منابع ملی از حدود قوانین و کنترل خارج شود، وقوع تراژدی منابع مشترک اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. از آنجا که عمده آب مورد نیاز بخش کشاورزی در ایران از منابع آب زیرزمینی و از طریق حفر چاه تامین می‌شود، از این‌رو کشت بی‌‌رویه و مازاد یک محصول چه آن هندوانه باشد یا گندم، پدیده فرونشست در بیشتر دشت‌های کشور و همچنین پیشروی شوری در آبخوان‌ها ازجمله مسائلی هستند که باید در برنامه‌ریزی‌های کلان مورد توجه قرار گیرد تا همزمان با افزایش بهره‌وری مصارف آب، اصلاح الگوی کشت محصولات کشاورزی و نیز تجدید‌نظر در سبد صادرات کشاورزی کشور نیز لحاظ شود.