گزارش یک
پیش به‌سوی کتابخانه‌ها
اهمیت کتابخانه‌های عمومی در افزایش سرانه مطالعه در دورانی که گرانی باعث کاهش خرید کتاب است
پیمان طالبی-روزنامه‌نگار
هرسال اردیبهشت که از راه می‌رسد، تب نمایشگاه کتاب، جامعه فرهنگی ایران را درگیر خود می‌کند به‌نحوی که بسیاری از اتفاقات فرهنگی و هنری در ایران، تحت‌الشعاع این رویداد بین‌المللی قرار می‌گیرد. امسال و بعد از 2 سال تعطیلی، با فروکش کردن شیوع ویروس کرونا در ایران و جهان، نمایشگاه مجددا به‌صورت حضوری پذیرای علاقه‌مندان است و از این حیث 1401سال ویژه‌ای برای اهالی کتاب و نشر محسوب می‌شود.
اما نکته‌ای که امسال در کنار این موارد در نمایشگاه کتاب بسیار ملموس بوده،« پایین آمدن قدرت خرید بازدیدکنندگان» و در« نتیجه دست خالی آنها» در بازگشت از غرفه‌هاست. اکثر غرفه‌داران نمایشگاه امسال اذعان دارند که از فروش کتاب‌هایشان راضی نیستند و بازدیدکنندگان بیشتر تماشاچی یا سؤال‌کننده هستند تا خریدار! وضعیت اقتصادی نابسامان این روزهای جامعه ما تأثیر مستقیمی بر بازار کتاب گذاشته است و این نکته با یک گشت و‌گذار یکی دو ساعته در نمایشگاه قابل ارزیابی است. بدیهی است که در دوران رکود اقتصادی، نخستین چیزی که از سبد خانوار حذف می‌شود، کتاب و محصولات فرهنگی است مگر اینکه راه‌حل مناسبی برای آن پیدا شود.
اهمیت کتابخانه‌های عمومی بعد از سال‌ها فعالیت امروز بیش از پیش مشخص شده است. در شرایط دشوار اقتصادی، استفاده از ظرفیت این کتابخانه‌ها برای پر کردن خلأ کتاب‌ها در خانه‌های مردم راه‌حلی ایده‌آل است. در این گزارش درباره امکانات این کتابخانه‌ها و توسعه و تکامل آنها در گذر زمان صحبت خواهیم کرد.
کتابخانه، هنوز هم عمومی است
به مرور زمان در کشور ما، بسیاری از خدمات فرهنگی و هنری یا از حالت رایگان به حالت غیررایگان تغییر حالت دادند یا اگر هم سابق بر این مبلغی از مردم بابت این خدمات دریافت می‌شد، با افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها مواجه شدند. بررسی روند رو به رشد قیمت بلیت کنسرت‌ها در سال‌های اخیر یکی از بهترین نمونه‌ها برای مورد بالاست. هم‌اکنون بلیت کنسرت‌ها در ایران به مرز 500هزار تومان رسیده است و این یعنی 5برابر قیمتی که مردم پیش از کرونا (2سال پیش) پرداخت می‌کردند. در این میان کتابخانه‌های عمومی مراکز فرهنگی غنی و بی‌ادعایی هستند که از حیث منابع و شرایط عمومی پذیرش مراجعان در سطح بسیار خوبی به‌سرمی‌برند و در عین حال حق عضویت آنها نسبت به قیمت سایر خدمات عمومی در جامعه کمتر افزایش یافته است (حق عضویت در کتابخانه‌های عمومی شهر تهران مبلغ 10هزار تومان است). اگر هم بخواهیم مقایسه‌ای در این‌باره انجام دهیم بعید است تا حالا به مناسبتی، تهیه‌کننده یک کنسرت اعلام کرده باشد که در فلان سانس، کنسرت فلان خواننده به‌صورت رایگان برگزار خواهد شد. اما در روزهایی و در مناسبت‌های مختلف اعلام می‌شود که به همان مبلغ ناچیز نیز برای عضویت در کتابخانه‌های نیاز نیست و کتابخوان‌ها فقط کافی است برای عضویت اسم خود را در لیست اعضای کتابخانه‌های شهرشان ثبت کنند.
اما امتیازات کتابخانه‌های عمومی در همین مورد خلاصه نمی‌شود. سال‌ها پیش و زمانی که در تب و تاب خواندن کتاب هرروز به کتابخانه عمومی شهرمان مراجعه می‌کردم، گاه به این مشکل برمی‌خوردم که کتابی که در همان ایام به بازار کتاب عرضه شده در کتابخانه شهر موجود نیست. اما امروز واحد توسعه منابع کتابخانه‌های عمومی با رصد روزانه و حتی ساعتی خود، اکثر ناشران کشور و عناوین منتشرشده آنها را از نظر می‌گذراند و تنها کافی است که کتابی تازه به بازار عرضه شود. این واحد در سریع‌ترین زمان ممکن تعداد قابل توجهی از کتاب مذکور را سفارش داده و در کتابخانه‌های عمومی توزیع می‌کند. هم‌اکنون بسیاری از ناشران کشور، به‌صورت ماهانه یا چندماه یکبار، نامه‌ای به همراه یک لیست پیوست شده از نهاد کتابخانه‌های عمومی دریافت می‌کنند که در آن نامه، تعدادی از کتاب‌های آن ناشر به تعداد بالا درخواست شده است.
روند کار هم به این صورت است که انتشارات کتاب‌های مذکور را به‌دست نهاد کتابخانه‌ها می‌رساند و آنها بعد از پرداخت مبلغ کتاب‌ها، کتاب‌ها را در سطح کتابخانه‌های کشور توزیع می‌کنند. همین توزیع متوازن و همزمان سبب شده که امروز کتابخانه مرکزی پارک‌شهر در تهران از حیث محتوا و منابع، تفاوت چندانی با کتابخانه مرکزی شیراز و کتابخانه عمومی کاشان تفاوتی با کتابخانه عمومی ملارد نداشته باشد.
به همه اینها این نکته را اضافه کنیم که کتابداران کتابخانه‌های عمومی جای جای کشور به‌صورت مستقیم با دفتر مرکزی نهاد کتابخانه‌ها در تهران ارتباط دارند و اگر کتاب خاصی در کتابخانه شهرشان موجود نباشد یا مراجعه‌کننده‌ای به کتابی نیاز داشته باشد، این مورد را به بخش تامین منابع گزارش می‌کنند تا در اسرع وقت کتاب مذکور رهسپار کتابخانه موردنظر شود.
کتابخانه یا مرکز فرهنگی؟
زمانی این نگاه به یک کتابخانه وجود داشت که این مکان صرفا جایی است برای افرادی که به‌دنبال کتابی می‌گردند تا بخوانند. مراجعه‌کنندگان از امکانات جست‌وجوی کتابخانه‌ها با کمک کتابداران استفاده می‌کردند تا در نهایت نسخه مکتوب کتاب مورد نظر را بیابند و بعد از آن یا در خود کتابخانه آن را بخوانند یا آن را به امانت گرفته و به منزل ببرند. این تصویر کلاسیک و آمیخته با نوستالژی احتمالا در ذهن همه ما از یک کتابخانه عمومی جاخوش کرده است. اما امروز کتابخانه دیگر یک چنین مکانی نیست.
شکی نیست که کماکان مهم‌ترین وظیفه کتابخانه‌ها تامین منابع مطالعاتی موردنیاز مراجعه‌کنندگان است و این اتفاق هم‌اکنون نیز در اکثر کتابخانه‌های کشور به بهترین نحو ممکن تحقق یافته است. اما آنچه در کنار این امکان، به بالنده‌تر شدن کتابخانه‌ها کمک کرده، خدماتی است که به کتابخانه‌های عمومی اضافه شده و این خدمات روزبه‌روز نیز در حال افزایش یافتن است.
تبدیل کتابخانه‌ها به مراکز فرهنگی
برای یک کتابخانه عمومی، در بهترین شرایط آن و با درنظر گرفتن بهره‌مندی‌اش از امکانات پایتخت‌نشینی یا هزار و یک امکان دیگر، حداکثر 18خدمت تعریف شده است. یعنی شما در کتابخانه عمومی محله خود در بهترین حالت می‌توانید از 18مورد از خدمات فرهنگی مرتبط با حوزه کتاب بهره‌مند شوید. اما ایده‌پردازان نهاد کتابخانه‌های عمومی در سال‌های گذشته به طرحی به نام «کتابخانه‌های مرکزی» رسیده‌اند که خروجی آن بسیار جامع‌تر و کامل‌تر از کتابخانه‌های عمومی است. این طراحان برای هرکدام از این کتابخانه‌ها، بیش از 40خدمت را تعریف کرده‌اند و هم‌اکنون نیز در کشور ما، تعداد نسبتا مناسبی از این کتابخانه‌ها وجود دارد.
سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اساسا خدماتی که از آنها یاد می‌شود چه امکانات و مزایایی است؟ تمامی خدماتی که به‌عنوان خدمات کتابخانه‌های عمومی یا مرکزی از آنها یاد می‌شود، تلاشی است برای تبدیل هر کتابخانه به یک مرکز فرهنگی. برای مثال در کتابخانه‌های مرکزی بخشی مختص کودک وجود دارد که اتاق اسباب‌بازی فقط یک قسمت کوچک از آن است. در کنار این بخش، اتاقی به نام «اتاق انتظار والدین» نیز وجود دارد. در کتابخانه‌های مرکزی همچنین برای نوجوانان، بخشی به نام «اتاق علم» با محوریت آزمایش‌های علمی اختصاص داده‌اند، این بخش پر است از چیزهایی که توجه نوجوان را به‌خود جلب می‌کند. برای سالمندان نیز بخش ویژه‌ای تعبیه شده است.
علاوه بر اینها، بخشی موسوم به «تالار محققان» در این کتابخانه‌ها وجود دارد که ویژه مطالعه پژوهشگران است. بخش دیگری نیز به نابینایان و ناشنوایان اختصاص دارد که مجموع آثار تعبیه شده در این بخش، گویا و بریل هستند.
بیست‌وهفتم و بیست‌وهشتم همین ماه، همایشی در شهر شیراز با محوریت خدمات کتابخانه‌های عمومی برگزار خواهد شد که موضوع اصلی نشست‌ها و سمینارهای آن دقیقا همین موارد است. در این همایش کارشناسان مختلفی از بسیاری از کشورهای جهان و ایران گردهم می‌آیند تا برای بهبود کیفی و کمی خدمات کتابخانه‌ها به بحث و تبادل نظر بپردازند. بسیاری از استادان و هیأت علمی دانشگاه‌های ایران در این همایش حضور دارند و قرار است خروجی این برنامه نیز به سرعت به شیوه عملیاتی وارد کتابخانه‌های ایران و جهان شود.
مکث
کتابخانه در نمایشگاه
نمایشگاه کتاب، کتابفروشی و کتابخانه عمومی، سه مرکزی هستند که هویت و فعالیت آنها با هم گره خورده است. هرقدر که این سه با هم هم‌افزایی و تعامل داشته باشند، فضای کتاب و کتابخوانی در کشور ما بهبود خواهد یافت و اتفاق‌های بهتری سر راه کتابخوان‌ها و کتاب‌ها خواهد بود. در همین راستا، نهاد کتابخانه‌های عمومی هم هر سال در نمایشگاه کتاب تهران شرکت می‌کند. امسال غرفه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در ورودی ۱۷ شبستان، راهروی شماره ۵ واقع شده است. در این غرفه اتفاق‌های جالب‌توجهی به‌صورت روزانه در جریان است. بخشی از فعالیت‌های دست‌اندرکاران نهاد کتابخانه‌ها نظیر معرفی فعالیت‌های کتابخانه‌ها، کارکرد کتابخانه‌ها و عضویت به‌صورت رایگان، انجام مسابقات متعدد و متنوع در غرفه با جوایز ارزنده و... در همین غرفه در حال برگزاری است.
علاوه بر این نهاد در بیرون این غرفه نیز با استفاده از کتابخانه سیاری که در فضای نمایشگاه تعبیه کرده، کودکان و نوجوانان بسیاری را مخاطب خود قرار داده است. در فضای بیرونی و محوطه باز نمایشگاه، سرگرمی‌های متعددی توسط غرفه‌داران نهاد کتابخانه‌ها به‌صورت روزانه برای بازدیدکنندگان آماده شده و امکانات مختلفی نیز ازجمله عضویت رایگان برای کودکان و نوجوانان در این غرفه سیار وجود دارد.
