بازار آب در زمین کشاورزان

‌سیده زهرا عباسی  - خبرنگار

چندماهی از امضای تفاهمنامه کارگزاری ایجاد بازار محلی و منطقه‌ای آب بین شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی و یک شرکت بخش خصوصی برای نخستین بار در کشور می‌گذرد و حالا حدود
12 قرارداد باکشاورزان و بهره برداران در شهرستان خواف این استان امضا شده و آنها 10درصد آب مازاد چاه خود را طی قراردادی به شرکت‌های معدنی منطقه فروخته‌اند یا قرار است بفروشند؛ طرحی که قرار بود در برنامه سوم توسعه اجرا شود، اما در همه سال‌های گذشته از مرحله اجرای آزمایشی و محدود در چند استان فراتر نرفت.

بازار آب چیست؟ 
یک دهه پیش که رنگو (Rango) به کارگردانی گور وربینسکی اسکار بهترین پویانمایی را دریافت کرد، مفهوم خشکسالی و بانک آب مطرح شده در قصه، برایمان رگه‌های کمرنگی از واقعیت داشت. حالا اما با هشدارهای متعدد درباره بحران آب در آینده و خشکسالی‌های گسترده‌ای که دامان کره زمین را خواهد گرفت، این موضوع عجیب نیست و ایجاد بازار و بانک آب اتفاقا درصورت اجرای درست می‌تواند اقدامی برای مدیریت مصرف‌کنندگان و کنترل این بحران باشد.
طبق تعریف‌های بین‌المللی، تجارت آب یا بازار آب یعنی تبادل یا انتقال داوطلبانه تخصیص یک مقدار قابل اندازه‌گیری آب که بین یک خریدار و فروشنده صورت می‌گیرد. در یک بازار تجارت آب، فروشنده حق یا امتیاز آبی دارد که مازاد بر نیاز فعلی اوست و خریدار با کمبود آب مواجه و حاضر است برای رفع نیاز آبی خود هزینه بپردازد.
گرچه ایجاد بازار و بانک‌ آب در برنامه سوم توسعه دیده شده است، اما خواف در استان خراسان رضوی را می‌توان نقطه شروع این حرکت دانست.
هدف طرح بازار آب تعادل بخشی و تامین نیازهای آبی منطقه با همیاری کشاورزان و تشکل‌های کشاورزی بدون وارد شدن خدشه به زندگی معیشتی آنان است.
براساس این طرح مالکیت حجم آب برحسب پروانه در بانک اطلاعاتی کشاورزان مشخص و محرز و میزان برداشت و فروش مازاد آب در این طرح دیده شده است و به کشاورز حق داده می‌شود در چارچوب مقررات تعریف شده مازاد آب خود را به بخش صنعت بفروشد.
مدیر پروژه بانک و بازار آب در این‌باره می‌گوید:‌ صنایع و معادن سنگ‌آهن خواف در وضعیت فعلی بین ۶ تا ۱۰میلیون مترمکعب در سال آب نیاز دارند که تا ۵سال آینده این عدد به ۲۵میلیون مترمکعب هم خواهد رسید. این در حالی است که دشت خواف از نظر سفره‌های زیر زمینی در وضعیت بحرانی قرار دارد و باید بستری فراهم شود که صنایع بدون دسترسی مجدد به آب‌های زیرزمینی از بخش کشاورزی آب مورد نیاز خود را با قیمت منصفانه خریداری کنند.
بابک حسنی معتقد است عملا بانک و بازار آب بستری دو سر برد را فراهم می‌کند که علاوه بر تامین آب بخش صنعت، کشاورزان هم می‌توانند با فروش بخشی از سهم آب خود و کسب درآمد از این راه به کشاورزی و آبیاری نوین مجهز شوند و به بهره‌وری مناسب‌تری در تولید دست یابند.
او تأکید می‌کند بخش صنعت با این روش به آب پایدار و منطقه خواف هم به وضعیت بهتری از مسائل اجتماعی و مدیریت منابع آب خواهد رسید.

داد و ستد به شرط!
کشور و استان خراسان رضوی در منطقه نیمه خشک و خشک واقع شده‌اند و از سوی دیگر، شهرستان خواف در جنوب شرقی این استان بالاترین ذخایر سنگ‌آهن در خاورمیانه را دارد به‌طوری که وجود شرکت‌های پرشمار صنعتی فرآوری این محصول، منطقه را به عسلویه شرق کشور  معروف کرده است.
محمد علایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تأکید می‌کند مجری طرح بازار آب وظیفه دارد آب مورد نیاز معادن سنگ‌آهن را به‌نحوی تامین کند که از منابع آبی زیرزمینی دشت هیچ اضافه برداشتی نشود.
مدیر حفاظت از آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی در این‌باره به همشهری می‌گوید: در خراسان رضوی 10هزار و 101چاه کشاورزی وجود دارد که 430مورد از این تعداد در خواف است. خراسان رضوی در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و عمده منابع آب آن متکی به منابع زیرزمینی است که متأسفانه در سال‌های اخیر این منابع با توجه به کاهش قابل توجه بارندگی‌ها و اضافه برداشت بحرانی شده‌اند. 
از سوی دیگر، چرخه اقتصاد را نمی‌توان متوقف کرد و معادن شهرستان با توجه به اشتغالزایی و تولید نیاز به آب دارند. به همین دلیل پیشنهاد دادیم منابع آب با درصدی که در آن تعادل‌بخشی منابع دیده شود، بین کشاورزی و صنعت تقسیم شود.
غلامرضا ممدوحی با تأکید بر اینکه بازار آب تا‌کنون در هیچ منطقه‌ای از کشور اجرا نشده است، می‌افزاید: بازار خواف یک نوزاد تازه متولد شده است و ما کمی با طمانینه آن را پیش می‌بریم تا مشکلات و خطاهای آن مشخص و بعد در مناطق دیگر اجرا شود.
 وی با بیان اینکه در این بازار فروشنده حداکثر 10درصد از سهم آب چاه کشاورزی خود را می‌تواند ارائه کند، اظهار کرد: فروش آب محدودیت‌های محیط‌زیستی هم دارد، اینکه حتما باید 10درصد آب چاه باقی بماند، فروش آب از منطقه شور به شیرین امکان‌پذیر نیست و آب مبدا باید حداکثر 25درصد شوری داشته باشد و اگر کشاورزی می‌خواهد بیشتر از 10درصد بفروشد، خریدار و فروشنده باید تعهد بدهند آنجا گلخانه و آبیاری تحت فشار ایجاد کنند. ممدوحی همچنین توضیح می‌دهد بیش از 95درصد چاه‌های کشاورزی در استان مجهز به کنتور هوشمند و تابلوی فرمان قطع هستند به‌طوری که به محض تمام شدن سهمیه کارت کشاورزان قطع می‌شود.

کشاورزان با پول آب چه کردند؟
بازار آب خواف از تیرماه1400 کلید خورد و بعد از برگزاری جلسه‌هایی با کشاورزان و مالکان چاه‌های کشاورزی و اعلام آمادگی آنها برای ورود به بازار، از آذر به امضای قرارداد رسید.
تاکنون 12قرارداد با مالکان و بهره‌برداران چاه‌های کشاورزی امضا شده است که از این تعداد حدود 6مورد وارد بازار شده‌اند.
مدیرعامل و عضو هیأت‌مدیره شرکت تعاونی آب برآن دشت خواف و کارشناس تولیدات گیاهی با بیان اینکه قراردادهای امضاشده درباره 500هزار مترمکعب آب بوده است به همشهری می‌گوید: به‌صورت قطعی فعلا 250هزار مترمکعب فروخته شده است. در قراردادهای اولیه قیمت هر مترمکعب 6500تومان و در قراردادهای بعدی 7700تومان بود و در تلاش هستیم از این به بعد قراردادهای جدید را با قیمت هر مترمکعب بیش از
10هزار‌تومان امضا کنیم.
حامد ولی‌پور توضیح می‌دهد: مبالغ قراردادهای امضاشده به‌حساب نماینده چاه‌ها واریز شده و کشاورزان تقریبا ۹۰درصد از مبالغ دریافتی را صرف اموری چون خرید لوله برای انتقال آب، خرید پمپ آب، تغییر محل، کف‌شکنی و سایر امور مربوط به چاه کردند. امیدواریم با اجرای این طرح بتوانیم درآمدهای حاصل از فروش 10درصد سهم چاه را که تقریبا بین ۱۷ تا ۲۰روز می‌شود، صرف تجهیز چاه و کشاورزی کنیم.
وی درباره برخی اظهارنظرها مبنی بر فروش قطعی چاه یا جایگزین شدن درآمد فروش آب به جای کشاورزی هم تصریح می‌کند: ما مخالف فروش قطعی چاه هستیم و به همین دلیل کشاورز می‌تواند فقط ۱۰درصد از سهم خود را بفروشد و از سوی دیگر، هدف اصلی طرح این است که کشاورزی از سنتی به سمت مکانیزه شدن برود تا علاوه بر افزایش بهره‌وری زمین، تمایل کشاورزان به کشاورزی بیشتر شود.

خرده‌مالکانی بدون نقدینگی 
موضوعی که مسئولان خراسان رضوی در اجرای طرح بازار آب بر آن تأکید می‌کنند ایجاد یک درآمد جانبی برای کشاورز و اجرای طرح‌های مرتبط با افزایش بهره‌وری است؛ نکته‌ای که خود کشاورزان منطقه هم بر آن صحه می‌گذارند، اما معتقدند مبلغ تعیین شده برای فروش آب باید بیشتر باشد تا حداقل هزینه لوله‌کشی آبیاری کم‌فشار زمین‌های کشاورزی را تامین کند.
حسن تیموری، یکی از کشاورزان خواف که به این طرح پیوسته و قرارداد فروش آب را امضا کرده است به همشهری می‌گوید: در منطقه ما خشکسالی است، بارندگی کاهش یافته، محصول هم قیمتی ندارد و فروش نمی‌رود و به همین دلیل، کشاورزان درآمدی ندارند و ضعیف شده‌اند. حالا با معامله صورت گرفته پول فروش آب مازاد را صرف امور کشاورزی می‌کنیم و خودم شخصا با یک طراح برای لوله‌گذاری زمین صحبت‌ کرده‌ام.
او با بیان اینکه 90درصد کشاورزان منطقه خواف خرده‌مالک هستند، می‌افزاید: پیشنهاد ما این بود که بتوانیم پروانه چاه‌های غیرقابل استفاده را بفروشیم؛ زیرا بهره‌وری کشاورزی با حجم آب چاه‌ها و خشکسالی پایین است و صرفه‌ای ندارد و انگار فقط آب هدر می‌رود یا اگر مسئولان می‌خواهند منابع آب زیرزمینی را حفظ کنند، چاه‌های عمیق را پلمب کنند؛ زیرا ضررشان از استفاده‌شان
 بیشتر است. یکی دیگر از کشاورزان خواف قیمت خرید آب مازاد چاه‌های کشاورزی را پایین می‌داند و به همشهری می‌گوید: امکان ذخیره آب مازاد کشاورزی وجود ندارد و به همین دلیل فروش مازاد آن در بازار آب بهترین راهکار است، اما کاش حداقل رقم فروش آب هر مترمکعبی 30 تا 40هزار تومان بود. علیرضا با اطلاع توضیح می‌دهد: کشاورزان منطقه خرده‌مالک هستند و امکان تجهیز زمین‌هایشان را به آبیاری تحت‌فشار ندارند و به همین دلیل بخش زیادی از آب کشاورزی هدر می‌رود؛ درحالی‌که می‌شود حداقل با لوله‌گذاری کم‌فشار از هدررفت آب در آبراه‌های خاکی زمین کشاورزی جلوگیری کرد. او تأکید می‌کند اگر مبلغ فروش آب کمی بالاتر رود، می‌توان این روش را اجرا و بهره‌وری آب کشاورزی را افزایش داد.  با اطلاع به تجربه مثبتی هم در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از کشاورزانی که با امضای قرارداد در بازار آب زمین خود را لوله‌گذاری کرد در نخستین برداشت بعد از آن، توانست برداشت بیشتری داشته باشد و هزینه صرف شده برای لوله‌گذاری را جبران کند. افزایش قیمت خرید آب، کشاورزان بیشتری را به مشارکت در طرح
تشویق می‌کند.

   برخی از اقتصاددانان معتقدند تجارت آب می‌تواند موجب تخصیص شخصیت به آب شود؛ زیرا بازار مبتنی بر قیمت به‌عنوان محرکی برای کاربران در اختصاص منابع از فعالیت‌های کم‌ارزش به فعالیت‌های با ارزش بالا عمل می‌کند. حالا علاوه بر اینکه خراسان رضوی با کسری یک‌میلیارد و ۲۰۰میلیون مترمکعبی آب در سال پیگیر گسترش بازار آب است، قزوین هم گام‌های اولیه را در این زمینه برداشته است. محمدمهدی اعلایی، استاندار قزوین پیش از این گفته بود که در راستای افزایش نرخ بهره‌وری اقتصادی از منابع آبی استان در ۶ماه نخست امسال طرح بازار آب در این استان  اجرایی می‌شود.

مکث
5میلیارد تومان درآمد برای کشاورزان
مجموعا امسال 500هزار مترمکعب آب در بازار آب خواف معامله شده است که معادل 3.5میلیارد تومان درآمد برای کشاورزان ایجاد کرده است. این میزان از فروش آب متشکل از ۱۱چاه بود که مجموعا بیش از ۲۲۰بهره‌بردار (کشاورز) از فروش سهم ‌آب منتفع شدند. اگر سرانه میانگین خانوار در خواف را ۴نفر درنظر بگیریم، این طرح در خواف حدود یک‌هزار نفر از مردم و کشاورزان منطقه را منتفع کرده است.‌