گزارش
چرا مطالعات واکسن‌های کرونا منتشر نمی‌شود؟
یونس پناهی، معاون وزیر بهداشت می‌گوید انتشار اعداد خام و بدون تحلیل، علمی نیست
مریم سرخوش ، روزنامه‌نگار
این روزها یکی از مهم‌ترین مطالبات از سوی مردم و متخصصان به‌ویژه آنها که برای تکمیل واکسیناسیون‌شان دچار تردید هستند، انتشار مقالات و مستندات مربوط به بیماری کرونا و بیشتر از همه اطلاعاتی است که درباره تزریق واکسن در کشور وجود دارد. با اینکه یک‌سال از آغاز واکسیناسیون می‌گذرد، اما هنوز هیچ مقاله تأییدشده‌ای از سوی وزارت بهداشت در این‌باره منتشر نشده و انتشار اخبار نادرست در فضای مجازی و سوءاستفاده واکسن‌ستیزها منجر به سردرگمی و گمراهی مردم شده است. به‌گفته برخی متخصصان، منتشر نشدن این مطالعات علمی از نتایج تزریق واکسن‌های متفاوت در کشور باعث بی‌میلی مردم به تزریق دوزهای دوم و سوم واکسن کرونا شده است؛ هر چند که یونس پناهی، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت و رئیس مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم‌پزشکی این موضوع را تأیید نمی‌کند و می‌گوید که براساس یک مطالعه انجام‌شده از سوی توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت دلایل دیگری برای کاهش تزریق واکسن در دوزهای دوم و سوم وجود دارد و کسانی که به دلایل غیرعلمی واکسن نمی‌زنند؛ حتی درصورت چاپ مقالات هم واکسن تزریق نخواهند کرد. او در گفت‌وگو با همشهری دلایل منتشر نشدن این مقالات و وضعیت پژوهش‌های کرونایی و واکسن‌ها را توضیح می‌دهد.
دی‌ماه امسال اعلام کردید که 9500پژوهش مرتبط با کرونا در کشور انجام شده. چرا تاکنون هیچ‌یک از نتایج این مطالعات در اختیار مردم و متخصصان قرار نگرفته است؟
تعداد این مطالعات اکنون به بیش از 10هزار مطالعه در قالب طرح تحقیقاتی و پایان‌نامه درباره کرونا رسیده که بخشی تمام‌شده و بخشی دیگر هم در حال تحقیق است. از نظر تعداد مقالات کوویدـ19در منطقه رتبه اول را داریم و این ادعا در پایگاه‌علمی Scopus قابل اثبات است. بیش از 2هزار مقاله هم در مجلات علمی چاپ شده است. در مجموع مطالعات انجام‌شده در حوزه کرونا درصد قابل‌توجهی مربوط به حوزه پزشکی، پیشگیری، درمان و واکسن است. در وزارت بهداشت و معاونت تحقیقات و فناوری بخشی تحت عنوان کمیته ساماندهی تحقیقات کرونا فعال است. مطالعاتی هم درباره مراقبت فعال واکسیناسیون، مطالعات بالینی در کووید-19، پایش اثربخشی واکسن‌ها، بررسی ایمنوژنیسیتی واکسن‌ها، توالی ژنومیک ویروس، پایش رفتارهای پیشگیری کننده، اثربخشی مداخلات غیردارویی، اثرطولانی‌مدت کرونا و اثرات اقتصادی و اجتماعی کرونا در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در حال انجام است. همچنین 47گزاره‌برگ در سامانه معاونت وجود دارد که به سؤالات عمومی پاسخ می‌دهد. مطالعاتی هم درباره پذیرش واکسن و افت تزریق در مراحل دوم و سوم در حال انجام است که به‌دست ما هم می‌رسد، اما از نظر ما مطالعات باید زمانی منتشر شود که در مجلات معتبر چاپ شده باشند. گزارش دادن بدون داوری و ارزیابی علمی به هیچ عنوان مورد تأیید نیست. مقالات تمام واکسن‌های ساخته شده در ایران به مجلات معتبر ارسال شده، اما قبل از داوری، ارزیابی و چاپ، نمی‌توان اثربخشی‌شان را اعلام کرد. همین حالا هم مطالعه جامعی درباره عوارض واکسن در جمعیت قابل‌توجهی از مردم کشور به وسیله یک سامانه وب‌اپلیکیشن تحت عنوان «اجرای نظام مراقبت فعال پیامدهای بعد از واکسیناسیون کوویدـ19» در حال انجام است. این سامانه یک کمیته راهبردی دارد و مطالعات آن با دریافت مجوز اخلاق از فروردین 1400از دانشگاه شاهرود و در اردیبهشت در گیلان، زاهدان، بیرجند، کرمان، کردستان و مشهد آغاز شده است. مردم در این سامانه هر آنچه درباره تزریق واکسن می‌بینند، ثبت می‌کنند. نرم‌افزار طراحی شده هم تمام عوارض جدی و غیرجدی، واکنش‌های موضعی و سیستمیک براساس نوع واکسن و مدت زمان واکسیناسیون، سن و جنس را ثبت می‌کند. با اعلام نتایج نهایی و قابل گزارش، مطالعات این بخش در اختیار عموم قرار خواهد گرفت.
با همه این توضیح‌ها، اما به‌نظر می‌رسد منتشر نشدن چنین مطالعاتی منجر به کاهش استقبال مردم از واکسیناسیون دوز دوم و سوم شده است؟
چنین موضوعی را قبول ندارم. کسی که نمی‌خواهد واکسن بزند حتی با انتشار مقالات هم واکسن نخواهد زد. براساس مطالعه انجام شده در دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت درباره عوامل مؤثر بر پذیرش واکسن از سوی مردم، دلایلی برای کاهش استقبال از واکسیناسیون اعلام شد. در این میان برخی افراد مبتلا شدند و تصور می‌کردند که دیگر دلیلی برای واکسن زدن وجود ندارد. البته این تصور اشتباه است؛ چراکه واکسینه‌نشده‌ها در مقایسه با واکسینه‌شده‌ها به‌ویژه در تزریق دوز سوم، بیماری نسبتا حادتری را تجربه کردند و میزان مرگ‌ومیر و بستری شدن در آی‌سی‌یو برای آنها به‌مراتب بیشتر بوده است. برخی هم واکسن تزریق کرده، اما باز هم مبتلا شده بودند و به همین بهانه دیگر به‌دنبال تزریق دوز سوم نیامدند که توصیه ما به این افراد تزریق دوز سوم است؛ چراکه آینده ویروس و جهش‌هایش غیرقابل پیش‌بینی است. برخی دیگر به‌دلیل دسترسی نداشتن به واکسن‌های خاص، تزریق نوبت سوم‌شان را انجام ندادند. تعدادی از واکسن‌نزده‌ها هم هیچ اعتقادی به واکسن ندارند یا تحت‌تأثیر ضدواکسن‌ها قرار می‌گیرند.
گفته می‌شود برخی به‌دلیل نبود اطلاعات کافی در نوع و پلتفرم واکسن‌های مؤثرتر در ایجاد ایمنی‌زایی بیشتر، برای تزریق دوز سوم مراجعه نکردند. به‌نظر شما نباید حداقل در این‌باره اطلاع‌رسانی‌ها با سرعت بیشتری صورت می‌گرفت؟
انتشار اعداد خام و بدون تحلیل و ارزیابی، کار علمی نیست. از نظر من پژوهشگر، برای ارزیابی و ارائه مطالعات دیر نیست؛ چرا که بیشترین واکسیناسیون ما از برج 7شروع شده است. قطعا به‌صورت مقطعی و تنها با دسترسی به اطلاعات یک شهر نمی‌توان برای کل کشور تصمیم‌گیری کرد. باید اطلاعات دقیق و مستند در اختیار مردم قرار بگیرد. درباره کرونا در دنیا و حتی داروها هم مقالات متعددی به چاپ رسید، اما بعد از مدتی پس داده شد یا اثربخشی آنها مورد تأیید قرار نگرفت. کاهش استقبال از واکسیناسیون به‌دلیل منتشر نشدن مطالعات به هیچ عنوان ادعای درستی نیست؛ چراکه براساس مطالعات انجام‌شده، مشخص و اعلام شد که میزان حفاظت و ایمنی در بدن به‌دنبال انواع واکسیناسیون از 68درصد تا 87درصد متغیر است و تفاوت قابل توجه معناداری در آنتی‌بادی بین واکسن‌های موجود در بازار وجود ندارد که افراد خواستار واکسن بخواهند منتظر اعلام نتایج آن بمانند. در ابتدا با توجه به اینکه در تنوع واردات واکسن‌ها این تفاوت چندان نبود برای شروع واکسیناسیون بهترین واکسن را در دسترس قرار دادیم. پس از 2دوز، برای تزریق دوز سوم هم مطالعه انجام شده، باز هم نشان داد کسانی که 2دوز واکسن سینوفارم دریافت کرده بودند، اگر در تزریق سوم، سینوفارم یا واکسن متفاوت تزریق کنند هم اختلاف چندانی در ایجاد حفاظت وجود ندارد؛ به همین دلیل همان مدل اول را درنظر گرفتیم. براساس همین مطالعات بود که پروتکل تزریق واکسن برای کودکان و زنان باردار متفاوت درنظر گرفته شد یا برای افراد زیر 50سال آسترازنکا توصیه نشد. از سوی دیگر میزان و تنوع واکسیناسیون در کشور ما پاییز امسال رخ داد و تقریبا 4تا 5ماه است که واکسیناسیون گسترده انجام شده است. داده‌های اطلاعاتی هم که به سرعت همان روزهای ابتدایی به‌دست ما نمی‌رسد، وقتی یک نفر واکسن می‌زند، 3ماه باید بگذرد که دوز سوم را بزند و 15روز بگذرد که آنتی‌بادی شکل بگیرد. اما درنظر بگیرید که بیش از 90درصد مردم یک دوز واکسن و 80درصد هم 2دوز را تزریق کرده‌اند، میزان رعایت پروتکل‌ها هم در بسیاری از مراکز کم است، اما در مقایسه با شرایط سال گذشته که محدودیت‌ها و قرنطینه‌ها را داشتیم در مواجهه با پیک اومیکرون میزان مرگ‌ومیر و شدت بیماری بسیار کمتر بوده است.
درباره سینوفارم هم با وجود تزریق 60درصدی و آغاز واکسیناسیون از اردیبهشت امسال، همین مسائل در منتشر نشدن مطالعات نقش دارد؟
درباره سینوفارم تا همین چند ماه پیش، تزریق قابل‌توجهی نداشتیم و از پاییز امسال با واردات محموله‌های واکسن، بخش زیادی از مردم واکسینه شدند، اما در مطالعه انجام شده در یکی از دانشگاه‌ها مشخص شد که میزان فوت افراد بالای 60سال در مقایسه زمانی قبل و بعد از واکسیناسیون کاملا متفاوت است و واکسینه‌شدن این گروه سنی با کاهش قابل توجه مرگ آنها همراه بوده است. این مقاله هنوز چاپ نشده، اما اطلاعات اولیه آن همین اثربخشی واکسن‌ها را نشان می‌دهد. در یک بررسی کلی از 4نوع واکسن تزریق شده، وضعیت آنتی‌بادی ثبت شده 58درصد، 80درصد، 23درصد و 55درصد اعلام شد، اما با توجه به اینکه حجم نمونه ثابتی نداریم و این مطالعه در میانه راه است نمی‌توانیم با این اعداد خام، اطلاعات نادرست به مردم بدهیم؛ چراکه یک واکسن با ایجاد آنتی‌بادی 80درصدی، عوارض بیشتری هم داشته و این عوارض در واکسنی با اثربخشی کمتر وجود نداشته است. اینها نیاز به تحلیل علمی دارد و با اینکه چنین مطالعاتی در دسترس ماست، اما تا چاپ نشدن مقالات و داوری نمی‌توانیم آن را برای عموم جامعه منتشر کنیم.
به جز واکسن‌ها، درباره داروهای تجویز شده در کشور ازجمله رمدسیویر هم گفته می‌شود تجویز بیش از حد آن می‌تواند عوارضی ازجمله آسیب به کلیه و ریه داشته باشد. در این‌باره چه مطالعاتی انجام و منتشر شده است؟
مقالات متعددی از این دارو در دنیا و ایران چاپ شده است. رمدسیویر در چند روز اول به‌ویژه درباره اشخاص با بیماری‌های زمینه‌ای، به‌دلیل خاصیت ضدویروسی تجویز می‌شود که می‌تواند مقدار ویروس را کم کرده و به بدن این اجازه را می‌دهد که ویروس را مدیریت کند. هر قدر تعداد ورود ویروس وارد شده به بدن بیشتر باشد، میزان درگیری با بیماری هم بیشتر خواهد بود و رمدسیویر به نوعی این شرایط را کنترل می‌کند. البته هیچ‌چیزی بدون عارضه نیست، اما برای بیمارانی که این دارو را دریافت می‌کنند، در ابتدا عملکرد کلیه، کبد و خون اندازه‌گیری می‌شود و اگر طبیعی بود، تزریق دارو شروع می‌شود. قطعا برای فردی که نارسایی کبد و کلیه داشته باشد، استفاده از این دارو مشکلات و خطراتی دارد؛ به همین دلیل در جریان دریافت دارو، این اعداد اندازه‌گیری و درصورت افزایش، میزان تجویز کم می‌شود. درست است که میزان استفاده از رمدسیویر در کشور ما بالا بود، اما درباره عوارض آن هم بزرگ‌نمایی صورت گرفته است.
یکی از نکات مهم در دوران پساکرونا و عوارض روحی و جسمی باقی‌مانده از این بیماری و پاندمی آن است. در این‌باره چه مطالعاتی انجام شده است؟
در اسفند 98و همان ماه اول شیوع کرونا، تصور ما این بود که در بازه زمانی کوتاه‌مدت کرونا تمام می‌شود. همان عوارض تأخیری ناشی از کرونا را آغاز کردیم و خیلی از بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها بیماران بستری کرونایی را حتی پس از ترخیص ارزیابی می‌کردند که این کار اکنون هم ادامه دارد. ارزیابی تأخیری ناشی از ابتلا به کرونا حاکی از افزایش اختلالات خواب، روانی مثل استرس، اضطراب و افسردگی یا دیابت، فیبروز ریه و اختلافات متابولیک مانند چاقی است. این در حالی است که برخی مردم هم بیماری‌های زمینه‌ای داشتند و از ترس کرونا به بیمارستان مراجعه نکردند و با پیشرفت بیماری مواجه شدند، برخی از آنها فوت کردند و برخی دیگر هم در شرایط سختی قرار دارند. برخی از بیماری‌ها ازجمله تیروئید کم‌کار هم بعد از کرونا زیاد شد. این عوارض ازجمله اختلالات روانی، ریسک خودکشی و بیماری‌های متابولیکی بسیار اهمیت دارد و به همین دلیل مطالعات اثرات طولانی‌مدت کرونا، بررسی اثربخشی داروها، عوارض و مرگ‌ومیر ناشی از کووید-19هم از سوی مؤسسه نیماد و هم دانشگاه توانبخشی در حال انجام است.
کندی انتشار این اطلاعات منجر به سوءاستفاده برخی در فضای مجازی شده است که مردم را تشویق به واکسن نزدن می‌کنند. در این‌باره چه باید کرد؟
فارغ از کرونا، مردم برای هر بیماری دیگری که به پزشک مراجعه می‌کنند از آزمایش‌ها و تجویزها اطلاعات زیادی ندارند، اما به‌واسطه اعتماد به جامعه پزشکی روند درمان را انجام می‌دهند. سؤال کردن و کنجکاو بودن مشخصه خوبی است، اما باید نسبت به روند تحقیقات و دانش‌پژوهی علمی در کشور اعتماد وجود داشته باشد. به هر حال در چارچوب حوزه سلامت و وزارت بهداشت بیش از 800مرکز تحقیقاتی و نزدیک به 70دانشگاه علوم‌پزشکی داریم که حفظ سلامت و جان مردم وظیفه اصلی و مهم آنهاست.
نکته‌ها
کسانی که به دلایل غیرعلمی واکسن نمی‌زنند و بهانه‌شان چاپ مقالات است، حتی در صورت دسترسی به این مقالات هم واکسن تزریق نمی‌کنند.
در یک بررسی کلی از 4نوع واکسن تزریق شده، وضعیت آنتی‌بادی ثبت شده 58درصد، 80درصد، 23درصد و 55درصد بود، اما بدون تحلیل و ارزیابی علمی آنها را منتشر نمی‌کنیم.
براساس مطالعه انجام‌شده از سوی دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت 4دلیل برای کاهش تزریق واکسن‌ها ثبت شده و هیچ‌کدام هم مربوط به منتشر نشدن مطالعات واکسن‌ها نیست.
بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان حفاظت و ایمنی در بدن به‌دنبال انواع واکسیناسیون از 68 درصد تا 87درصد متغیر است و تفاوت قابل‌توجه معناداری در آنتی‌بادی بین واکسن‌های موجود در بازار وجود ندارد که افراد خواستار واکسن بخواهند منتظر اعلام نتایج آن بمانند.
مردم برای هر بیماری دیگری که به پزشک مراجعه می‌کنند از آزمایش‌ها و تجویزها اطلاعات زیادی ندارند، اما به‌واسطه اعتماد به جامعه پزشکی روند درمانی را انجام می‌دهند. سؤال کردن و کنجکاو بودن مشخصه خوبی است، اما باید نسبت به روند تحقیقات و دانش‌پژوهی علمی در کشور اعتماد وجود داشته باشد.
