می‌خواهم «عاقل» بمانم

علیرضا درخشانی، روزنامه‌نگار

این روز‌ها زمان زیادی از وقت مفید افراد جامعه در محیط کارشان می‌گذرد و متأسفانه به‌دلیل خوشایند نبودن اکثر محیط‌های کاری، افراد زیادی هر صبح از شنیدن صدای زنگ ساعتی که آنها را مثل همیشه بیدار و راهی فضای کار می‌کند، ناراحت و دلزده‌اند. استرس‌های روزانه از دیر رسیدن و گرفتاری در ترافیک سنگین صبحگاهی آغاز می‌شود و تا رقابت و نزاع‌های شغلی، نابرابری و... ادامه دارد.  نا‌گفته پیداست حضور چندین ساعته و هر روزه در شرایط فرسایشی محیط‌های کاری غیراستاندارد می‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی و روانی جدی کارکنان سازمانی باشد و به همین دلیل در چند دهه اخیر موضوع ارتقای «بهداشت روانی» محیط کار به‌طورخاص مورد توجه محققان در سراسر دنیا قرار گرفته است. این شرایط از زبان یک کارمند ساده می‌تواند اینطور بیان شود: «با شرایطی که هست کمی مانده تا اختلال روانی، آرزو دارم تا بازنشستگی عاقل بمانم!» تعریف محیط کار سالم چیست؟ چگونه می‌توانیم محیط کار سالمی بسازیم؟ درباره پرسش‌هایی از این دست از حامد کنگرانی، روانپزشک مشاوره گرفته‌ایم.

محیط کار بد، اعتیاد می‌آورد؟! 
فشارهای عصبی و روانی حرفه‌ای به شکل‌های مختلف دیده می‌شود و اشکال متنوعی دارد. گاهی فضای فیزیکی و محیطی نامناسب و گاهی نوع یک حرفه که آمیخته با مخاطرات جسمی و تجربه‌های تلخ عاطفی است، عدم‌تناسب توانایی‌های افراد با وظایف محول شده به آنان، نوع ارتباطات ناسالم موجود در محیط کار، احساس ناامیدی بر اثر بی‌عدالتی و اعمال قدرت افراد بانفوذ، فساد مدیران و بسیاری از موارد دیگر، موجب ایجاد اختلال در وضعیت روانی افراد می‌شود.  مشکلات جسمی و روانی مانند خستگی، افسردگی، سردرد، تاری دید، وسواس، حساسیت‌های نابجا و پرخاشگری به همراه مشکلات رفتاری مانند کارگریزی، اعتیاد، نداشتن کارایی مناسب از عوارضی است که به‌دلیل رعایت نکردن بهداشت روانی در محیط‌های حرفه‌ای، باعث ایجاد آسیب‌های جدی برای اشخاص شده و در بسیاری از مواقع، زندگی خانوادگی آنها را هم سخت تحت‌ تأثیر شغلشان قرار می‌دهد.

محیط کار از تنش‌زا تا کسالت‌بار 
هر شغلی بنا بر مقتضیاتی که دارد ممکن است در محیطی باز یا بسته انجام گیرد؛ به‌طور مثال رانندگان قطارهای مترو ناچارند چندین ساعت در فضایی بسته، دور از نور خورشید کار کنند، اما باید درنظر داشت که میزان روشنایی کافی و مناسب برای کار در محیط‌هایی که بسته هستند برای حفظ سلامت جسمی و روانی افراد مهم و بسیار مؤثر است. همچنین کار کردن در فضاهایی که آلودگی هوا یا آلودگی صوتی شدید دارند یا بسیار گرم و سرد هستند در درازمدت می‌تواند موجب ایجاد خطرات جسمی و روانی جدی شود؛ به‌طور مثال تحریک‌پذیری افرادی که در محیط‌های پرسروصدا کار می‌کنند، بسیار بالاست. در کنار همه اینها موضوعی که شاید هیچ‌وقت جدی نگرفته باشیم این است که رنگ‌های به‌کار رفته در محیط‌های کاری هم مهم است؛ چون رنگ‌ها می‌توانند محرک و شادی‌بخش یا کسالت‌آور و خسته‌کننده باشند. به این ترتیب برای جلوگیری از بروز بیماری‌های روانی برای کارکنان در محل کار، باید محیط کارشان از یک استاندارد محیطی قابل‌قبول در زمینه رنگ و نور، میزان آلودگی صوتی و آلودگی محیطی برخوردار باشد؛ ضمن اینکه استفاده از موسیقی مناسب و گل و گیاه می‌تواند تا حدودی میزان فشار استرس‌های شغلی را تعدیل کند.

کار کردن برای بهتر زندگی کردن است؟ 
اگر باور داشته باشیم که انسان‌ها کار می‌کنند تا بتوانند بهتر زندگی کنند، پس بدون هیچ شکی باید برای مقاوم‌تر کردن آنها در برابر فشارهای مداوم محیط‌های کاری و جلوگیری از آسیب‌هایی که می‌تواند زندگی‌شان را فلج کند، کاری کرد. توجه به بهداشت روانی محیط کار هر چند نیاز به برنامه‌ریزی کلان توسط مدیران رده‌بالای سازمان‌ها دارد، اما بدون همکاری و آگاهی کارکنان برای همراهی در این مسیر به مقصود نخواهد رسید؛ بنابراین در 2بخش باید اقدامات مفید را برای ارتقای بهداشت روانی در محیط کار بررسی کرد؛ اول مجموعه کارهایی است که از دست مدیران برای ارتقای بهداشت روانی محیط کار برمی‌آید و بعد از آن هم سبک زندگی که هر یک از کارکنان سازمانی باید داشته باشند.

کمک گرفتن از طب کار 
یک راه عملی برای جلوگیری از فرسودگی‌های روانی شغلی، استفاده از ساعات کاری متغیر است. شناور بودن ساعات کاری بر کیفیت زندگی کارکنان سازمانی که به‌طور مداوم درگیر کار هستند، تأثیر مثبت قابل‌توجهی دارد و باید از این امکان تا جای ممکن استفاده کرد. با همه اینها اگر کارکنان یک مجموعه به هر دلیلی به افسردگی، بی‌میلی به کار، اختلال خواب، پرخاشگری یا هر پریشانی و نابهنجاری روانی مبتلا شدند چه باید کرد؟ درمانگاه‌های اعصاب و روان، به‌ویژه مراکزی که دارای «متخصصان طب کار» هستند، همچنین مراکز مشاوره دولتی که در همین ارتباط وجود دارند با هزینه‌های مناسب و منطقی پذیرای کسانی هستند که به سلامت روانی خودشان اهمیت می‌دهند. قبل از اینکه فرسودگی شغلی باعث اختلال و بیماری روانی جدی شود باید دست به‌کار شد و این قدم را تنها خود فرد می‌تواند برای سلامتی‌اش بردارد.