خرابکاری در بناهای تاریخی

محمد باریکانی  - دبیر گروه زیست‌بوم

استفاده از بناهای تاریخی برای تولیدات تلویزیونی و سینمایی استراتژی تازه وزارت میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی است. این موضوع را می‌توان به خوبی با بررسی اظهارات و تصمیم‌گیری‌های مرتبط با بهره‌برداری از اماکن تاریخی در تولیدات سینمایی و تلویزیونی در دوره جدید مدیریت در وزارت میراث فرهنگی دریافت. عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی چندین دوره رئیس سازمان صدا و سیمای کشور بود. علی دارابی، معاون میراث ‌فرهنگی نیز که حکم قائم‌مقامی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی را دارد، در سازمان صدا و سیما نیز از مدیران عالی این مجموعه بود.

مجوز ورود تولیدکنندگان برنامه‌های تلویزیونی به بناهای تاریخی
بخشی از تولیدات تلویزیونی در بناهای تاریخی نیز در دوران زمامداری وزیر فعلی و معاون میراث ‌فرهنگی کنونی در صدا و سیما تولید و پخش شد. حالا اما وزارت میراث ‌فرهنگی تبدیل به مجموعه‌ای برای صدور اجازه ساخت تولیدات تلویزیونی و سینمایی شده است؛ نمونه آن دیدار نرگس آبیار، کارگردان سینما با عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی در اتاق کار وزیر و چانه‌زنی برای ساخت سریال سووشون در بناهای تاریخی شیراز بود. نتیجه این دیدار، صدور اجازه بهره‌برداری از باغ عفیف‌‌آباد شیراز برای تولید بخشی از سریال سووشون در این باغ تاریخی بود که در نهایت به عذرخواهی و جمع‌‌آوری بخشی از سازه الحاقی ایجاد شده با سیمان و بتن در مجموعه ثبت ملی شده باغ عفیف‌آباد شیراز منجر شد.
نرگس آبیار 2 سازه معماری به بخشی از بنای تاریخی باغ عفیف‌آباد شیراز پیوست کرد که با رسانه‌ای شدن موضوع، ناگزیر از جمع‌آوری سازه الحاق شده در این اثر تاریخی شد. او با انتشار ویدئوی عذرخواهی خود در صفحه اینستاگرامش اعلام کرد که همه این پروسه با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی انجام شده و از ممنوع بودن ایجاد الحاقات دکور سریال در باغ عفیف‌آباد شیراز بی‌اطلاع بوده است. علی دارابی، معاون میراث فرهنگی و قائم‌مقام وزیر میراث ‌فرهنگی در ارگ آزادی تهران اما همین دیروز در   همایش «به استقبال نوروز 1401» که به بازگو کردن سیاست‌های وزارت میراث فرهنگی در بخش گردشگری در نوروز اختصاص داشت، اعلام کرد: «اماکن تاریخی کشور باید به استودیوهای برنامه‌های نوروزی صدا و سیما تبدیل شوند و برای استفاده از اماکن تاریخی و پایگاه‌های میراث فرهنگی، هماهنگی‌های لازم با صدا و سیما انجام شود.»

سریال‌سازها در حمام قاجاری همدان استخر ساختند
همین دیروز و درست همان زمان که معاون میراث فرهنگی در همایش «به استقبال نوروز 1401» در ساختمان وزارت میراث فرهنگی حضور داشت، خبری از همدان منتشر شد که سازندگان یک ‌سریال تلویزیونی در حمام قاجاری روستای شورین همدان آسیب‌های غیرقابل جبرانی بر این بنای تاریخی ثبت ملی شده وارد کرده‌اند. حسین زندی، فعال فرهنگی در همدان با رسانه‌ای کردن این موضوع اعلام کرد: حمام تاریخی شورین در دوره قاجار توسط خاندان قراگوزلو بنا شد و در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است. اهالی روستا هم تا چند سال پیش از این حمام استفاده می‌کردند. اما لوکیشن این حمام با ساخت سریال تلویزیونی «علی‌البدل» ساخته آقای سیروس مقدم و به تهیه‌کنندگی خانم الهام غفوری معروف شد و این حمام پس از پایان فیلمبرداری به زباله‌دانی تبدیل و غیرقابل استفاده شده است. او گفت: باعث تأسف است که یک اثر هنری می‌سازیم، اما یک اثر تاریخی را به زباله‌دانی تبدیل می‌کنیم. البته زباله‌ها را می‌شود جمع کرد، اما تغییراتی که در سازه داده‌اند و آسیب‌ها و تخریب‌هایی که مجموعه‌سازان تلویزیونی ایجاد کرده‌اند، به هیچ‌وجه قابل جبران و بازگشت نیست. براساس آنچه این فعال فرهنگی گفته است، سازندگان مجموعه تلویزیونی علی‌البدل، حوض حمام را به یک استخر بزرگ تبدیل کرده‌اند. سازندگان این سریال بدون آنکه نظارتی بر کارشان باشد یا گزارشی از اقدامات خود به وزارت میراث فرهنگی ارائه کرده باشند کاری با این مجموعه کرده‌اند که از هیچ تخریب‌گر میراث‌ فرهنگی برنمی‌آید. براساس تصاویر منتشر شده از سوی این فعال فرهنگی در همدان عوامل سریال دیوارهای ورودی حمام قاجاری و ثبت ملی شده را کامپوزیت کرده‌اند. بخشی از دیوارها را هم رنگ کرده و سکوها را کنده و از بین برده‌اند. 2 استخر بزرگ هم ساخته‌اند. دیواره‌های حوض کوچک وسط حمام را هم کنده و بتن کرده‌اند، دیوار آجری داخل حمام هم کاملا نابوده شده است. در بخش دیگری از این حمام، حفره‌هایی ایجاد شده که احتمالا برای نصب ستون سازه‌های مصنوعی بود. بر اثر این حفاری، خشت‌های تاریخی حمام از بین رفته‌ است.
حسین زندی درخواست کرده است که سازندگان این مجموعه به افکار عمومی پاسخ دهند که چرا چنین بلایی سر اثر تاریخی آورده‌اند.

تخریب نقش برجسته‌های تخت جمشید و‌گلدان‌های تاریخی
آسیب رساندن سازندگان مجموعه‌های تلویزیونی و آثار سینمایی به بناها و سایت‌های تاریخی تنها محدود به این دو مورد نیست. هنگام ساخت سریال «مدار صفردرجه» ساخته حسن فتحی به نقش‌برجسته‌های هخامنشی تخت‌جمشید آسیب رساند و یکی از عوامل این گروه حتی به اتهام سرقت نقش‌برجسته‌ها دستگیر شد. در نمونه‌ای دیگر یک گروه فیلمبرداری در کاخ هدیش تخت‌جمشید که کاخ اختصاصی خشایارشا بود، بر سنگ‌های این مجموعه رنگ پاشیدند و موجب آسیب به آنها شدند.
عمارت مسعودیه و کاخ گلستان تهران نیز از آسیب‌رسانی سازندگان فیلم و سریال و مجموعه‌های تلویزیونی در امان نمانده‌اند. نزدیک به 2 دهه قبل، دیوارهای عمارت مسعودیه تهران مملو از لایه‌های رنگ‌آمیزی شده توسط گروه‌های فیلمبرداری شده بود. در کاخ گلستان هم خرابکاری‌ها ادامه یافت و گویی تولیدکنندگان آثار سینمایی و تلویزیونی هیچ تعهدی برای رعایت ضوابط میراث فرهنگی حین کار در مجموعه‌های تاریخی ندارند.
عمارت مستوفی‌الممالک تهران هم از خرابکاری‌های سازندگان آثار سینمایی و تلویزیونی در امان نمانده است و سازندگان سریال «از یاد رفته‌ها» به کارگردانی «بهرام بهرامیان» رنگ این بنای تاریخی را به‌طور کامل تغییر دادند و حتی در معماری بخش‌هایی از بنا دست بردند.

از ممنوعیت ورود تا اجازه ورود
شکستن لوستر کاخ صاحبقرانیه در مجموعه تاریخی و فرهنگی نیاوران تهران هم یکی دیگر از خسارات ناشی از فعالیت سازندگان سریال‌های تاریخی بود، اما سریال «معمای شاه» به کارگردانی «حسن ورزی» بود که با آسیب رساندن به کاخ تاریخی گلستان که در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسیده است، موجب شد تا ورود گروه‌های فیلمسازی و مجموعه‌‌سازهای تلویزیونی به بناها و محوطه‌های تاریخی کشور ممنوع شود. 2 گلدان تاریخی حین فیلمبرداری این مجموعه در کاخ گلستان شکست و بدین‌ترتیب از سال 93‌ ورود گروه‌های فیلمبرداری با هدف ساخت آثار سینمایی و تلویزیونی به مجموعه‌های تاریخی ممنوع شد. حتی رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد: سازندگان مجموعه‌های تلویزیونی و فیلمسازها باید برای لوکیشن‌های مدنظر خود دکورسازی کنند تا نیازی به ورود به بناهای تاریخی نداشته باشند. این تصمیم ناشی از تمام خرابکاری‌هایی بود که سالیان طولانی سازندگان آثار سینمایی و تلویزیونی در بناهای تاریخی انجام داده بودند و خسارات زیادی به آثار معماری ثبت ملی شده کشور وارد کردند. آیین‌نامه توقف تصویربرداری و ساخت مجموعه‌های تلویزیونی و آثار سینمایی در محوطه‌ها و بناهای تاریخی با استقبال گسترده فعالان و کارشناسان میراث‌فرهنگی کشور مواجه شد. اما حالا در دوران جدید با اظهارنظر مسئولان وزارت میراث فرهنگی به‌نظر می‌رسد بناها و محوطه‌های تاریخی قرار است تبدیل به استودیوهای فیلمبرداری و ساخت مجموعه‌های تلویزیونی و سینمایی شود. تصمیمی که حتی نشان داده است با وجود کارشناسان میراث فرهنگی تأثیرات مخرب خود را بر بناهای تاریخی برجای خواهد گذاشت. این تصمیم با عنوان استفاده بهینه از فضاهای تاریخی گرفته می‌شود و علی دارابی، معاون میراث فرهنگی کشور پیش‌تر و براساس آنچه وزارت میراث ‌فرهنگی منتشر کرد، گفته است: «در حال باز تعریف ضوابطی هستیم تا در عین استفاده از این مکان‌ها برای کارهای فرهنگی و هنری، مقرراتی را برای جلوگیری از ایجاد خسارت وضع کنیم.»